بررسی گچبری خانه های کاشان در دوره قاجار
«مقدمه»
این تحقیق را به این علت انتخاب نموده‌ام که شهرستان کاشان از لحاظ فرهنگی و هنری تاریخچه‌ای کهن و پربار با تمدنی چند هزار ساله دارد، که از تپه‌های سیکل آغاز می‌شود و به تزئینات بسیار ظریف و زیبا در بناها می‌رسد. این امر باعث می‌شود تا هنر دوستان و دانشمندان کشورهای دیگر را از دیر باز به خود جلب نماید.
برای انجام این تحقیق محدودیتهای بسیاری وجود داشت، با کمبود منابع مواجه بودم این تحقیق به صورت میدانی و کتابخانه‌ای صورت گرفته است.
منابعی که برای این تحقیق استفاده کرده‌ام عبارتند از کاشان مروارید کویر، بهشتی در حاشیه کویر، آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز
تعداد 11 عکس در این تحقیق به چشم می‌خورد، این تحقیق شامل سه فصل میباشد.
فصل اول شامل سه بخش میباشد، که به بررسی معماری، وضعیت جغرافیایی و قدمت تاریخی خانه های کاشان می‌پردازد.
فصل دوم نیز شامل سه بخش میباشد که در این فصل گچبری، مصالح گچبری و نحوة اجرای گچبری بررسی شده است.
در فصل سوم ویژگی و امتیاز گچبری خانه های کاشان در دوره قاجار بررسی شده است.
هدف من از انجام این تحقیق این است که بتوانم راه تمامی کسانی که برای هنر این مرز و بوم تلاش کرده‌اند را ادامه دهم و برای شناساندن هنرهای نه تنها کاشان بلکه شهرهای دیگر ایران کوشش کنم و امید آن است که از این راه سر بلند بیرون آیم.
در شهرهای ایران بناهای بسیار زیبا وجود دارد که هر یک به نوبه خود بی نظیر است اما آنچه که در این شهر توجه من را به خود جلب نموده این است که هنر گچبری در معماری خانه‌های کاشان بی نظیر است.
اهمیت و ضرورت انجام این تحقق شناساندن تزئینات گچ بری بر روی خانه‌های قدیمی دوران قاجاریه در شهر کاشان به مردم آن شهر و به مردم سایر ملل و جوامع دیگر است.
فراهم آوردن زمینه فرهنگی و هنری درباره‌ی تاریخچه کاشان، آثار باستانی آن و پرداختن به جزئیات هنرها و ایجاد علاقه در مردم آن شهر که هر چه بیشتر به هنر شهر نشان اهمیت داده و آگاهی پیدا کنند به اینکه هر یک از این هنرها و این نقوش با چه زحمات و مشتقهایی با حداقل امکانات مشکلات فراوان بوجود آمده‌اند تا خود آنها قبل از میراث فرهنگی یکی از نگهدارندگان خوب این آثار باشند. در زمینه های هنری ایران هر چقدر هم که تحقیق و تخصص نماییم باز هم جای تفکر و تامل باقی است.
الف - معماری خانه‌های کاشان
شهر کاشان به علت استقرار در جوار کویر، دارای اقلیم گرم و خشک با تابستانهای بسیار گرم و زمستانهای بسیار سرد است. به همین جهت معماری یافت قدیم‌اش متناسب با اوضاع اقلیمی و آمیخته‌ای از هنرهای تزئینی مایه گرفته است. معماران کاشان در روزگار گذشته، با توجه به پایبندی مردم کاشان به اعتقادات دینی، خانه‌ها را در عین حال که دارای فضای باز، گسترده و روح بخش میباشد طوری طراحی نموده‌اند که زندگی در هر واحد ساختمانی را در فصول چهارگانه کاملا قابل تحمل و آسان می نموده است.
خانه ها اکثرا دارای سردر ورودی با درهای مزین به کوبه‌های زنانه و مردانه هشتی ودالانی منکسر بود که اندرون خانه را از دید نامحرمان دور می‌داشت.
اغلب خانه‌ها دارای اندرونی و بیرونی و متشکل از حیاتهای مشجر و وسیع بودند. اتاقهای سه دری، پنج دری متناسب با فصول مختلف در اطراف حیاط جای می‌گرفتند. از جمله مهمترین فضاهای این خانه، ایوانها و تالار بزرگ بود که در ضلع شمالی و جنوبی حیاط ساخته می‌شد. درها و پنجره‌های این تالار واتاقها معمولا با انواع پنجره‌های زیبا با شیشه های الوان و اشکال مختلف متناسب با موقعیت فصلی اتاقهای خانه زینت می‌یافتند.
احداث سردابه‌های بزرگ جهت استفاده در تابستهای گرم و ایجاد هواکش در پشت سردابه‌ها از جمله خصوصیات معماری خانه‌های قدیمی کاشان است. [1]
با توجه به وضعیت جغرافیایی وآب وهوائی منطقه کویری خانه‌ها را گود می‌ساختند تا بنا عایق حوارت و صدا باشد که به این روش ساخت گودال باغچه گویند.
برای نمونه خانه عباسیان در زمین 5 هزار متر مربع با زیر بنای 7هزار متر مربع به صورت گودال باغچه ساخته شده است.«تصویرشماره1»
بافت سنی کاشان متشکل از کوچه‌های پیچ در پیچ با دیوارهای بلند خشتی است که تقریبا در فواصل مختلف مسقف میباشد این سبک معماری به سبب موقعیت خاص جغرافیای بهترین فرم معماری کویری است زیرا از طرفی از هجوم بیرحمانه شنهای داغ و طوفانهای کویری می‌کاهد و از سوی دیگر هنوز سرمای زمستان را مهار می‌نماید.
کاشان یکی از شهرستانهایی است که در آنجا نمونه‌های جالبی از شاهکارهای هنر ایران یافت می‌شود. آثار معماری که در این شهر باقی مانده معدودی از دوره صفویه و بقیه از آثار دوره قاجاریه است.
خانه‌های برزگ قدیمی ساز و ساختمانهای باشکوه که تاکنون با طرح و نقشه اولیه خود بدون تغییرات مهمی باقی مانده است عموما متعلق به زمان قاجاریه یعنی از عهد سلطنت فتحلی‌شاه تا آغاز دوره مشروطیت میباشد.
هر چند دوره قاجاریه دوره رکود و تنزل فنون معماری ایران بشمار می‌رود. در شهر کاشان به دلیل خرابیهای حاصل از زلزله، نیاز به ساخت بناها و ساختمانهای جدید موجب می‌شود که یک نوع فعالیت وسیع و همه جانبه‌ای در فنون معماری مشاهده گردد.
این فنون آمیخته‌ای با مزایای خاص اقلیمی بوده و با هنرهای تاریخی و محلی مزین و گشته است.
همانطور که ذکر شد گچ از مصالح مورد استفاده در گچ بری می باشند. گچ بری در خانه‌های قدیمی کاشان با همدیگر فرق دارد در بعضی خانه‌ها مانند خانه عباسیان به صورت تخت صورت گرفته است.
و در خانه بروجردیها که نمونه بارز گچبری در بین خانه‌های قدیمی کاشان میباشد به صورت برجسته صورت گرفته است. «تصوری شماره11»
به این صورت که ابتدا استادکار طرح دلخواه را بروی تکه کاغذی مانند کاغذ پوستی می‌کشید و هر قسمت از طرح را به یکی از شاگردانش می‌داد. آنان کار را سوزن کاری می کردند بعد از انجام عمل سوزن کاری باگرده زغال طرح را بر روی دیوار می کشیدند. یعنی طرح را بر روی دیوار تثبیت می‌کردند و با پاشیدن گرده زغال طرح را بر روی دیوار می کشیدند بعد از آن گچ را بر روی دیوار گذاشته و با استفاده از بوم خار فضا را خالی می‌کردند و با استفاده از بادام بر طرح مورد نظر را برش می‌دادند.
در خانه‌ها قدیمی کاشان جهت تزیین روی کار از جرز و دیوار و ستونهای اطراف خانه یک نوع گچ بری سفید برجسته خاکستری رنگ ساخته می‌شد که قطره زیبای آن در برابر آفتاب سوزان تابستان وهمچنین با دو باران نیز مقاومت طولانی داشت. دیگر نوع مخصوصی از فلوط کاه گل بوده که از خاک رس نرم با کاه الک کرده به دست می‌آوردند و گاهی نیز اندکی گل افرا به آن افزوده می‌شد تا رنگ ارغوانی خام روشن جالبی پیدا کند، آن هم فقط برای تزیین طاق بندیهای کوچک در سقفهای مقرنس ایوانهای مرتفع و زیرزمین و هشتی‌خانه اختصاص داشته است» [2]
بدین ترتیب که ابتدا نقوش گوناگون هندسی را با خطوط گچی برجسته نمودار ساخته و سپس متعلق آنها را با خمیر کاه گل سرخ خامی اندود نمودند.
فهرست مطالب
عنوان........................................................................................................... صفحه
مقدمه:..................................................................................................................................................... 1
فصل اول : بررسی خانه‌های تاریخی کاشان در دوره قاجار
بخش 1- معماری خانه‌های کاشان ................................................................................ 4
بخش 2-جغرافیای محل ................................................................................................... 8
بخش 3-قدمت تاریخی خانه‌های کاشان........................................................................ 11
فصل دوم: بررسی گچبری در خانه‌های کاشان
بخش 1-مصالح گچبری...................................................................................................... 15
بخش 3-نقوش گچبری ..................................................................................................... 16
بخش 2-نحوه اجرای گچبری............................................................................................ 17
فصل سوم: قدمت تاریخی گچبری
بخش اول ویژگی وامتیاز گچبری خانه‌های تاریخی کاشان در دوره قاجار........................... 20
فهرست تصاویر
عنوان........................................................................................................... صفحه
1- خانه عباسیان ............................................................................................................................... 22
2- معماری خانه بروجردیها ............................................................................................................ 22
3- نمای خانه عباسیان .................................................................................................................... 23
4- چشمه سلیمانیه............................................................................................................................ 23
5- معماری خانه عباسیان ............................................................................................................... 24
6- خانه عامریها.................................................................................................................................... 24
7- خانه طباطبائی............................................................................................................................... 25
8- گچبری خانه بروجردی ها.......................................................................................................... 25
9- خانه بروجردی ها.......................................................................................................................... 26
10- طرح گربه و خورشید در گچبری خانه عباسیان ............................................................. 26
11- گچبری خانه بروجردی ها....................................................................................................... 27