- مقدمه
اهمیت شبکه شهری در جغرافیای سیاسی و اقتصادی و به طور کلی پویش شهرنشینی یک منطقه به حدی است که نیاز به تاکیدی خاص در این زمینه نیست. شبکه شهری هم به مفهوم فضایی آن یعنی نحوه استقرار و توزیع شهرهای مختلف (از نظر اندازه، جمعیت و غیره) و هم به مفهوم اقتصادی آن یعنی نظام مبادله و داد و ستد بین شهرها بر اساس عملکردهای پایه ای آنها هم حاصل و هم علت بسیاری از مسائل و پدیده های شهرنشینی معاصر است. (اعتماد، گیتی و دیگران- «شهرنشینی در ایران» - 1363- ص 149)
علیرغم اینکه شهرنشینی در جهان سابقه چند هزار ساله دارد، لیکن شهرنشینی معاصر مولود انقلاب صنعتی است. انقلاب صنعتی تمدنی است که وابستگی به زمین نداشته و اساسا به قابلیت های مغز انسانها وابستگی داشت.
ناگفته پیداست که نوآوری صنعتی در درون یک نظام فئودالی امکان بارور شدن نداشت و تنها در داخل یک نظام بورژواری امکان شکوفایی تمدن صنعتی فراهم شد (بورژواها یا صاحبان حرف و پیشه وران طبقه‌ای بودند که پایگاه اقتصادی شان در تولیدات غیر کشاورزی بوده و به فعالیت هایی چون تجارت و خدمات و .. می پرداختند) در واقع انقلاب صنعتی از پیوند تاریخی صاحبان مغز (تکنوکرات‌ها) و صاحبان سرمایه (بورژواها) که ساکن شهرها بودند به وقوع پیوست. با توجه به مکانیزمی که انقلاب صنعتی در زمینه انباشت سرمایه و فرآوری محصولات خام و سرعت تولید محصولات به وجود آورد نیاز به نیروی کار عظیمی داشت که این نیرو صرفاً در شهرها که مرکز تجمع جمعیت بودند فراهم گردیده و کم کم ارتباط مستقیمی بین روند صنعتی شدن و توسعه شهرنشینی به وجود آمد. البته این روند عمدتاً در کشورهای توسعه یافته مصداق می یابد به این معنا که در این کشورها توسعه شهرنشینی همزمان با توسعه صنعتی شدن اتفاق افتاده لیکن در کشورهای در حال توسعه شهرنشینی به عنوان یک پدیده برونزا و بر پایه رشد خدمات شکل گرفته است. در واقع شهرنشینی معاصر در کشورهای در حال توسعه به هیچ وجه ادامه شهرنشینی تاریخی این کشورها نیست بلکه پویشی است که از خارج تحمیل شده و محصول روابط اقتصادی و اجتماعی این کشورها با کشورهای توسعه یافته صنعتی است. (عظیمی، ناصر- «پویش شهرنشینی و مبانی نظام شهری»- 1381- ص 40)
به رغم تفاوت های بسیاری که در شکل و شیوه این پویش در نقاط مختلف و در اقتصادهای گوناگون جهان مشاهده شده، شهرنشینی در طول 150 سال اخیر در همه جای جهان سیر صعودی داشته و شبکه ای از شهرهای جهانی، قاره ای، ملی و ناحیه ای را ایجاد نموده است. شناخت چگونگی این شبکه عظیم انواع آن و عوامل موثر در پیدایش سیستم های شبکه شهری و مسائل دیگر محورهای این پژوهش را تشکیل می دهد.
مطالعه شبکه شهری به عنوان «گروهی از شهرهای وابسته و مرتبط با یکدیگر» در طول قرن بیستم از اهمیت ویژه ای در برنامه ریزی ملی و منطقه ای برخوردار بوده است.
به درستی معلوم نیست که واژه شبکه شهری از چه زمانی و چگونه وارد ادبیات برنامه ریزی در ایران شده است. این واژه برگردانی از واژه فرانسوی armature urban می باشد که به ویژه در مباحث آمایش سرزمین در آن کشور به طور گسترده کاربرد داشته است. در متون انگلیسی اگر بخواهیم واژه ای معادل شبکه شهری بیابیم عبارت urban network نزدیکترین عبارت به مفهوم مورد نظر است. با این حال پس از طرح نظریه عمومی سیستمها توسط «برتالنفی» در سال 1954 و کاربرد وسیع آن در علوم مختلف «برایان بری» جغرافیدان آمریکایی به سال 1964 در کتابی تحت عنوان «شهرها، نظامی درون نظام شهرها» کوشش کرد نظریه سیستم ها را در مطالعات منطقه ای و شهری نیز به کار گیرد. در همین کتاب بود که او برای نخستین بار واژه «نظام شهری» را به مفهوم گروهی از شهرهای وابسته و مرتبط به هم یعنی همان مفهوم معادل شبکه شهرها به کار برد. (عظیمی، ناصر،«طرح کالبدی منطقه ای- روش شناسی شبکه سکونتگاه ها»- 1382-ص 9)
شبکه شهری در بیشتر موارد به نظام وابستگی ها و ارتباط خارجی شهرها اطلاق می شود که مرزهای آن همراه با توسعه تکنولوژی حمل و نقل و ارتباطات گسترش می یابد. در واقع در هر شبکه شهری، شهرها به صورت شرکا عمل می کنند با این تفاوت که در این روابط، سهم یکی بیشتر و سهم دیگری کمتر است. این سودبری در بیشتر موارد از تقسیم کار ناحیه ای یا جهانی ناشی می شود. شهرها در داخل شبکه شهری امتیازاتی کسب می کنند که به تنهایی توان کسب آن را ندارند. بیشتر شبکه های شهری پدیده ای تاریخی هستند و در طول زمان تشکیل شده اند برای مثال یونانی‌ها در شبکه شهری خود،مستعمراتی از شهرک های جدید تشکیل داده بودند. بیشتر شهرهای ایتالیای جنوبی و سیسیل نظیر ناپل مانند مستعمرات مادر شهرهای یونانی عمل می کردند. شهرهای قرون وسطای ایتالیای شمالی نظیر ونیز، جنوا، فلورانس، پیزا و میلان، شبکه های بزرگ شهری که به طور عمده بر پایه روابط اقتصادی قرار داشت، در خشکی و دریا به وجود آورده و رم و پاریس کارکرد خود را به صورت مراکز فرهنگی در شبکه های وسیع شهری گسترش داده بود (شکویی، حسین- «دیدگاه های نو در جغرافیای شهری» - 1373- ص 107- 106)
3- وابستگی به عوامل اجتماعی
این عامل به دو شکل قابل بررسی است:
الف: تقویت عملکرد در حوزه های فعال اجتماعی
همانگونه که قبلا اشاره گردید گسترش شهرنشینی با قدرت گرفتن بورژواها که در شهرها ساکن بودند آغاز شد. بسته به اینکه کدام لایه اجتماعی فعال باشد، حوزه جغرافیایی همان لایه تقویت خواهد شد. به عنوان مثال در انقلاب کشاورزی لایه فعال اجتماعی، کشاورزان (هلندی های مهاجر یا بوئرها) بودند که با پیشرفت فعالیت های کشاورزی باعث تقویت حوزه های جغرافیایی همچون پوتسدام در کنار برلین گردیدند. در دوره بعد یعنی انقلاب صنعتی لایه اجتماعی فعال، بورژواها بودند که با توسعه صنایع و کارگاه ها در شهرها باعث گسترش و توسعه شهرها گردیدند.
امروزه جهش و فعالیت بخش خدمات و لایه های اجتماعی فعال در این بخش به مراتب بیش از کشاورزی و صنعت است.
ب: پویش اجتماعی و زایش شهرنشینی
زاد و ولد و مهاجرت از دینامیزم های پویش اجتماعی هستند. وقتی انبوهی از جمعیت از نقطه ای به نقطه دیگر مهاجرت می کنند یک دینامیزم اجتماعی به وجود می آید. همانند مهاجرت اروپائیان به آمریکا یا مهاجرت یهودیان از کشورهای مختلف به کشور اسرائیل که این دینامیزم اجتماعی به توسعه شهرنشینی در این دو حوزه جغرافیایی انجامیده است.
همچنین گفته می شود در آینده نزدیک گتوهای ثروتمندان باعث تغییر در نظام شبکه شهری خواهد شد. گتوهایی از این نوع در یکی از جزایر قناری ایجاد شده است که صرفا افراد سرشناس و ثروتمند دنیا در آنجا ساکن شده‌اند. در این گتوها قیمت مساکن از 5 میلیون دلار به بالاست.
4- وابستگی به عوامل اقتصادی
1-4-وجود منابع اقتصادی همچون نفت و گاز
این منابع که مولود انقلاب صنعتی هستند در بسیاری از مناطق دنیا باعث پیدایش شبکه شهری گردیده اند. اکتشاف منابع نفت و گاز و به دنبال آن ایجاد تجهیزات مربوط به استخراج و پالایش این منابع منجر به ایجاد شهرهای متعددی در حوزه جغرافیایی مختلف شده است. فلسفه وجودی شهرهای آبادان، مسجد سلیمان، گچساران، حمیدیه، هفتگل، عسلویه و ... در ایران همین عامل بوده است.
همچنین وجود منابع معدنی همچون زغال سنگ، سنگ آهن، مس و ... نیز باعث ایجاد شهرهایی همچون زرند کرمان، گاجره وشمشک گردیده است.
2-4-پیدایش شهر در نتیجه عامل اقتصادی صید
صید منابع دریایی همچون ماهی، میگو، صدف و ... عامل ایجاد و گسترش شبکه شهری در بسیاری از نقاط دنیا از جمله سواحل آمریکای جنوبی، آفریقا هند، آسیای جنوب شرقی، استرالیا و ... بوده است. در ایران نیز بسیاری از شهرهای ساحل دریای عمان و خلیج فارس و خصوصا سواحل دریای خزر بر اساس صید ماهی، پرورش خاویار، پرورش صدف به منظور دستیابی به مروارید و همچنین صنایع شیلات شکل گرفته است.
3-4-پیدایش شهر در نتیجه عامل توریسم
عامل توریسم یا پتانسیل های توریستی یکی از عوامل بسیار موثر در گسترش شبکه شهری است. که البته این عامل نیازمند پیش نیازهای جغرافیایی است. بسته به نوع ارزش گذاری انسانها به عوامل جغرافیایی این پیش نیازها فراهم شده یا از دست می روند. به عبارت دیگر درک انسان از قابلیت های جغرافیایی در همه جا یکسان نمی باشد. به عنوان مثال در کشورهای عقب مانده یا در حال توسعه مناطق کوهستانی و دامنه های پربرف به عنوان عوامل محدود کننده طبیعی به حساب آمده و از نظر ارزش گذاری دارای ارزش منفی برای این کشورها محسوب می شوند. در حالیکه همین عامل (برف، شیب تند و ...) در مناطق آلپی و کشورهای پیشرفته ای همچون سوئیس و ایتالیا به عنوان عامل مثبتی در جهت توسعه تفریحات و ورزشهای زمستانی تلقی گردیده و به عنوان مراکز جذب توریست از تمام دنیا می گردند. همچنین عامل بیابان یا شن های خیابانی در حالیکه در بعضی مناطق دنیا به عنوان عامل محدود کننده به حساب می آیند، در برخی مناطق دیگر دنیا همچون امارات متحده عربی از شن های بیابانی به عنوان یک پتانسیل جذب توریست استفاده می شود. لذا معرفت شناسی انسان از طبیعت دائما در حال تحول بوده و در دوره های مختلف به اشکال گوناگون با بهره گیری از پتانسیل های طبیعی شبکه های شهری گسترش می یابند. اساسا هر جا که زمین دارای کاربردهای تعریف شده می باشد ارزش بالاتری می یابد. یکی از کاربردهای تعریف شده توریسم است. عملکرد صنعت توریسم تنها محدود به خود مناطق توریستی نبوده بلکه باعث رشد و گسترش بسیاری از فعالیت های دیگر همچون صنعت بیمه، آژانس های مسافرتی، صنایع دستی و صنایع تولید محصولات ورزشی و صدها فعالیت دیگر می شود که همین فعالیت ها عاملی برای ایجاد شبکه ای از شهرها می گردد.
- مقدمه................................................................................................................. 1
- مفهوم شبکه شهری........................................................................................... 2
- سیستم شبکه شهری.......................................................................................... 4
- مفهوم نظام شهری............................................................................................ 6
- سلسله مراتب شهری و شاخص های موثر بر آن............................................. 7
- الگوهای نظام شهری......................................................................................... 9
- عوامل موثر در پیدایش سیستم های شبکه شهری............................................ 21
- انواع شبکه شهری.............................................................................................. 31
- مروری بر شبکه شهری ایران........................................................................... 32
- اشکال شبکه شهری در ایران و علل پیدایش آن................................................ 36
- سخن پایانی........................................................................................................ 38