بررسی ایمنی سیستمها
مقدمه:
با روند شتابزده‌ای که از نیمه دوم قرن بیستم در توسعه و گسترش سیستمهای حساس و پیچیده بوجود آمد، این ایده قوت یافت که برای ارزیابی ایمنی سیستمها دیگر نمی‌توان منتظر وقوع حوادث شد تا بتوان از طریق تجزیه و تحلیل آن نقاط ضعف سیستم را شناسایی و برطرف کرد و لذا سعی گردید که روشهایی برای ارزیابی ایمنی ابداع شود که قادر باشند پتانسیل وقوع خطر را قبل از عملیات سیستم شناسایی نمایند که نتیجه این تلاشها به شکل گرفتن علم «ایمنی سیستمها» منجر شد که براساس یک برنامه طرح‌ریزی شده، قانونمند و سازماندهی شده و در قالب یک فرایند «پیش گیرنده» قرار داد.
از طرف دیگر با وجود همگانی گسترش صنایع با توسعه و تقویت علم ایمنی در کشورهای توسعه یافته، در کشور ما علی‌رغم تلاشهای زیادی که در راه گسترش صنایع مختلف مبذول گردیده است، بعد اساسی «ایمنی صنایع بدست فراموشی سپرده شده و یا حداقل بصورت سطحی بدان پرداخته شده بطوریکه متأسفانه در اغلب اوقات در حد آنالیز حوادث آنهم در حد یک بعدی و در راستای سلب مسئولیت از مدیران رده بالا و مقصر جلوه دادن بعضی دیگر متوقف مانده است که در این پروژه سعی میشود با معرفی یکی از تکنیک‌های قانونمند که بر پایه فلسفه «پیش گیرنده» قرار دارد به تجزیه و تحلیل مقدماتی خطر این شرکت پرداخت.
مفهوم ایمنی سیستم:
عبارت است از بکارگیری مهارتهای فنی و مدیریتی ویژه در قالبی نظام‌مند و آینده‌نگر به منظور شناسایی و کنترل خطرات موجود در طول عمر یک پروژه، برنامه یا فعالیت بعبارت ساده‌تر ایمنی سیستم عبارت است از فرایند تجزیه و تحلیل خطرات و کنترل آنها که از فاز ایده سیستم شروع و در کل فازهای طراحی، ساخت، آزمایش، استفاده و کنار گذاشتن آن ادامه یابد.
لازم به ذکر است که کاربرد درست ایمنی سیستم نیازمند بکارگیری دقیق روشهای مهندسی به همراه کنترلهای مدیریتی لازم جهت اطمینان از کاربرد دقیق و اقتصادی آنهاست لذا فعالیتهای ایمنی سیستم را می‌توان در دو دسته کلی فعالیتهای مهندسی، فعالیتهای مدیریتی تقسیم‌بندی کرد.
تعاریف و اصطلاحات:
- ایمنی: در فرهنگ لغات اصطلاح ایمنی به معنی امنیت، آسایش، سلامتی و…آمده است و از نظر تعریف عبارتست از میزان یا درجه فرار از خطر. ایمنی کامل یعنی مصونیت در برابر هر نوع آسیب، جراحت و نابودی که با توجه تغییرپذیری ذاتی انسان و غیر قابل پیش‌بینی بودن کامل اعمال و رفتار او و همچنین علل دیگر به نظر می‌رسد که هیچگاه ایمنی صددرصد حتی برای یک دوره اصطلاحاتی نظیر«پیشرفت ایمنی»، «ارتقاء ایمنی» و «ایمن‌تر» و… استفاده می‌کنند.
- سیستم: عبارتست از مجموعه افراد، تجهیزات، قوانین، روشها و دستورالعملها به منظور اجرای یک فعالیت معین دریک محیط خاص کنار یکدیگر قرار می‌گیرند.
- ایمنی سیستم: استفاده از یک حد بهینه و مطلوب از ایمنی با بکارگیری اصول مهندسی و مدیریت ایمنی سیستم جهت کسب ابتکار عمل و غلبه بر مسائل حاد عملیاتی در طول چرخه عمر سیستم.
- خطر: به شرایطی اطلاق میشود که پتانسیل رساندن آسیب و صدمه به کارکنان، خسارات به وسایل، تجهیزات، ساختمانها و از بین بردن مواد یا کاهش قدرت کارآیی در اجرای یک عمل از قبل تعیین شده باشد.
- شدت خطر: عبارتست از یک توصیف طبقه‌بندی شده از سطح خطرات بر اساس پتانسیل واقعی یا مشاهده شده آنها در ایجاد جراحت، صدمه و یا آسیب.
- احتمال خطر: عبارتست از امکان بروز شرایط خاص در یک وضعیت معین یا محیط کاری.
- حادثه: واقعه برنامه‌ریزی نشده و بعضاً صدمه‌آفرین یا خسارت رسان که انجام، پیشرفت، یا ادامه طبیعی یک فعالیت یا کار مختل می‌سازد و همواره در اثر یک عمل یا کار ناایمن یا شرایط ناایمن و یا ترکیبی از آن دو به وقوع می‌پیوندد.
- شبه حادثه: رویدادهایی هستند که هر چند می‌توانند باعث صدمه و یا جراحت شوند ولی به موارد ذکر شده منجر نشده و به اصطلاح به خیر می‌گذرند.
- اعمال ناایمن: تخطی از یک روش یا عمل معمول، صحیح و قابل قبول، قرارگرفتن غیر ضروری در معرض یک خطر یا انجام کاری که سطح ایمنی را از حد طبیعی پایین می‌آورد، عمل یا کار ناایمن نامیده میشود.
- شرایط ناایمن: شرایط فیزیکی که در صورت تصحیح نشدن ممکن است به حادثه منجر شود.
- خطای انسانی: ناتوانی در انجام وظایف ضروری (یا انجام یک فعالیت ممنوع) که ممکن است باعث به هم خوردن فعالیتهای برنامه ریزی شده و صدمه به تجهیزات یا اموال بشود.
- ریسک: عبارتست از امکان وقوع حادثه بر حسب احتمال وقوع و شدت آن.
- شکست یا نقض: عدم توانایی یک جزء، وسیله یا سیستم در اجرای عملکرد مورد انتظار و یا انجام یک عمل یا فعل ناخواسته را تقض یا شکست گویند. به عنوان مثال بصدا در نیامدن زنگ اعلام آتش‌سوزی در موقع حریق و یا بصدا در آمدن آن در مواقع غیرضروری هر دو نقض محسوب می‌شوند.
- قابلیت اعتماد: عبارت از حد اطمینانی است که یک محصول یا سیستم می‌تواند کارکرد معین خود را تحت شرایط عملیاتی و محیطی از پیش تعریف شده برای یک مدت معین انجام دهد.
شناسایی ریسک (Risk Recognition):
به دلیل احتمال عدم توجه به خطرات موجود در محیط کار، ناتوانی در دیدن و تجسم نحوه ترکیب اعمال انسانی، عملیات مختلف، تجهیزات، تسهیلات، و … که منجر به بروز یک رویداد نامطلوب می‌شوند و مواردی از این قبیل، مرحله شناسایی ریسک چندان هم راحت نخواهد بود و این امر مستلزم آموزش، کارآموزی و کسب تجربه به جهت دیدن و شناختن اعمال و شرایط ناایمن و ترکیب‌هایی از آن دو میباشد.
هدف اصلی در این مرحله، شناسایی و مشخص کردن فاکتورهای کمک کننده به بروز حوادث، بیماریها و به عبارت بهتر خطرها است.
حذف یا کاهش ریسک:
پس از شناسایی ریسکها می‌توان اقدام به حذف آنها نمود ولی در مورد بعضی ریسکها باید تا حدی سطح آن را کاهش داد. جهت اولویت‌بندی ریسکها می‌توان از روشهای مختلف منجمله روش تجزیه و تحلیل سود، هزینه استفاده کرد.
اجرای فرآیند:
آخرین مرحله مدیریت ریسک، اجرای فرآیند است که ممکن است نیاز به تخصص‌های خاص داشته باشد که در این صورت تعیین هزینه‌های لازم برای بکارگیری آنها نیز یک مرحله از تعیین کل هزینه‌ها لازم خواهد بود. در این مرحله علاوه بر موارد فوق، متدهای مورد استفاده برای شناسایی ریسکها و تجزیه و تحلیل آنها و همچنین تکنیک‌های تصمیم‌گیری نیز تعیین خواهد شد. یکی از موضوعات کلیدی در کنترل ریسکها هزینه اجرای روشهای کنترلی و درجه کاهش مورد نیاز است.
براساس طبقه‌بندی‌های ارائه شده در جدول 2 و 3 و 4 از شدت و احتمال ریسک و ماتریکس آنها ریسکها به 3 دسته کلی تقسیم می‌شوند:
1- ریسکهایی که بایستی بطور کامل حذف شوند و یا سطح آنها کاهش یابد.
2- ریسکهایی که نیازمند کنترلهای مدیریتی هستند.
3- ریسکهایی که وجود آنها مجاز تلقی شده به هیچ کنترلی نیاز ندارند.
تجزیه و تحلیل مقدماتی خطر:
این تکنیک برای اولین بار در اوایل دهه 50 میلادی در ایالات متحده آمریکا برای تجزیه و تحلیل ایمنی نوع خاصی از موشک‌ها بکار گرفته شد. «تجزیه و تحلیل مقدماتی خطر یک روش تجزیه و تحلیل ایمنی سیستم بوده که برای ارزیابی و مستندسازی ریسک خطرات سیستمهای جدید و یا تغییر یافته و پیشنهاداتی در جهت کنترل آنها.
تجزیه و تحلیل مقدماتی خطر معمولاً اولین تلاش در فرآیند آنالیز ایمنی سیستم به منظور شناسایی و طبقه‌بندی مخاطرات بالقوه مرتبط با فعالیت یک سیستم، فرآیند یا روش کار است هر چند که ممکن است در تعدادی از کتابها تهیه لیست مقدماتی خطر» مقدم بر PHA باشد لیست مقدماتی خطر یک روش مقدماتی شناسایی خطرات موجود یا بالقوه مرتبط با طراحی سیستم است که شناسایی خطرات با استفاده از آن می‌تواند از طریق روشهای مختلف نظیر چک لیستها، ماتریکس‌های خطر، توصیف و تشریح تجهیزات، گزارش حوادث و رویدادها، بررسی سوابق مشاغل مشابه و مرور سایر گزارشات قبلی صورت گیرد.
پس از بررسی کلیه اطلاعات موجود می‌توان اقدام به تهیه لیست مقدماتی خطر کرد. برای ایجاد پایه و اساس برای یک PHA می‌توان یک PHL را بیش از پیش گسترش و توسعه داد. هر چند که در همه برنامه‌های ایمنی سیستم ضرورت حتمی برای آن وجود ندارد. روشهای موجود برای تهیه PHA بسیار مشابه بوده ولی درعین حال نسبت به روشهای موجود برای اجرای PHL بسیار اختصاصی هستند از آنجاییکه هدف اولیه PHA مستندسازی و انجام یک ارزیابی اولیه از مخاطرات شناسایی شده در مراحل بسیار ابتدایی فرآیند است، پس لازم است PHL در همان ابتدای راه‌اندازی سیستم تهیه شود.
همانطور که ذکر شد PHL می‌تواند بعنوان پایداری برای اجرای PHA باشد بنابراین بایستی قادر باشد که حدود تلاشهای بعدی در فرآیند ایمنی سیستم را نیز مشخص کند. همچنین تعیین مقدماتی سطح ریسک که با اختصاص «که ارزیابی ریسک» انجام میشود نیز بعنوان بخشی از PHL میباشد.
کد ارزیابی ریسک میزان خطرات مورد نظر را نشان داده و فعالیتهای لازم در راستای تلاش برای ایمنی سیستم و تغییرات ضروری در طرح موجود را در مراحل اولیه ایجاد سیستم یعنی در فاز ایده وتفکر مشخص می‌کند که این امر بدلیل هزینه‌های کمتر، راحت‌تر مورد قبول مدیریت قرار می‌گیرد.
کنترل ریسک (Risk control)
1- تعریف
زمانیکه خطرات شناسایی و ارزیابی شده اند، ابزارهای کنترلی مناسبی می بایست توسعه داده شده و پیاده شوند.
فرآیند ارزیابی ریسک با شناسایی و طبقه بندی خطرات به خطرات کنترل شده و خطرات کنترل نشده سروکار دارد. خطراتی که کنترل شده هستند به فعالیت های مضاعف و جدید نیاز ندارند. اما خطرات کنترل نشده نیازمند اقداماتی برای رسیدن آنها به حدود کنترل هستند.
2- انواع کنترل ریسک
به دو روش می توان ابزارهای کنترل ریسک را دسته بندی کرد.
· کنترل های ایستگاه کار ایمن (Safe workplace controls)
· کنترل های پرسنلی ایمن (Safe personel controls)
ابزارهای کنترلی که ایستگاه کاری را ایمن می سازند مطمئناً موثرتر از ابزارهایی هستند که پرسنل را ایمن می سازند کنترل های ایمنی ایستگاه کاری بر این باور هدف گذاری شده اند که ریسک مرتبط با یک خطر را برای رسیدن به یک سطح قابل قبول به وسیله تصحیح ایستگاه کاری و یا تجهیزات حذف کرده و یا کاهش دهد.
در کنترل های ایمنی انسان، ریسک مواجهه با یک خطر از طریق کنترل های شخصی مثل آموزش، الزامات، تجهیزات ایمنی شخص کاهش می یابد.
3- رده بندی ابزارهای کنترل از نظر توالی انجام کنترل
به طور کلی ابزارهای کنترل را از نظر توالی و موثر بودن به 6 گروه تقسیم می کنند:
1- حذف کردن (Elimination)
2- جایگزینی (Substitutation)
3- جداسازی (Isolation)
4- کنترل مهندسی (Engineering Control)
5- کنترل اداری (Administive Control)
6- تجهیزات ایمنی شخصی (Personal Protective Equipment)
4 گروه اول جز کنترل های ایمنی محل کار می باشد و گروه 5 و 6 جزء کنترل های ایمنی انسان می باشد.