بررسی نظریه تکامل شغلی دونالد سوپر
مقدمه
سوپر در ارائه نظریه اش به شدت تحت تاثیر خویشتن پنداری قرار گرفته است. یعنی او معتقد است هر فردی شغلی را انتخاب می کند که متناسب با عقاید وپندارش درباره ی خودش باشد. سوپر در ایجاد نظریه اش تحت عقاید بوهلر در زمینه رشد نیز قرار گرفته است. بوهلر که یک متخصص روانشناسی رشد است، زندگی را ترکیبی از از دوره های متعدد ومشخص می داند. دوره اول را دوره رشد می نامد که از لحظه تولد آغاز وتاسن چهارده سالگی ادامه می یابد. سپس دوره مکاشفه شروع می شود که سنین پانزده تا بیست وپنج سالگی را در بر می گیرد. دوره سوم را ابقاء می نامد که از سن بیست وپنج سالگی آغاز ودر حدود سن شصت وپنج سالگی پایان می پذیرد. دوره آخر به افول معروف است واز سن شصت وپنج سالگی به بعد آغاز می شود وتا پایان زندگی ادامه می یابد. نقش ها و وظایف وفعالیت های انسان در هر دوره متفاوت وجداگانه با دوره‌های دیگر است. سوپر با تأسی بر عقاید بوهلر کامل ترین نظریه در زمینه انتخاب شغل وتعیین مسیر تکاملی انتخاب شغل وحرفه را پیشنهاد نموده است. (شفیع آبادی، 1382، ص 131)
سوپر به مسیر تکاملی انتخاب شغل وبلوغ شغلی وحرفه ای بیشتر از انتخاب شغل توجه دارد. زیرا معتقد است انتخاب شغل یکی از نتایج تکامل وبلوغ شغلی وحرفه ای است . بنابراین اگر مسیر تکاملی انتخاب وبلوغ شغلی وحرفه ای مورد مطالعه وبررسی قرار می گیرد ومشخص شود که فرد بطور کلی در طی این مسیر از چه مراحلی می گذرد، در این حالت هدایت شغلی وحرفه ای فرد با توجه به مسیر ومراحل شناخته شده بسیار ساده تر وعملی تر خواهد بود. به نظر سوپر عوامل زیر مستقیماً در مسیر تکاملی انتخاب شغل وحرفه دخالت دارد.
1. عوامل نقشی: کلیه عواملی را شامل می شود که در محیط نقش فرد را معین ومشخص می سازند. بعنوان مثال، نقش فرد را در جامعه بعنوان معلم، مهندس، مشاور، پلیس، وغیره می توان مشخص کرد. هرکدام از این نقشها برای فرد ارزش واهمیت خاصی دارد که ممکن است همانند ویا مغایر با ارزش واهمیتی باشد که از طرف جامعه برای نقش مورد نظر تعیین گردیده است. به عبارت دیگر، احتمال دارد تصور فرد از شغل مورد نظرش با تصور کلی جامعه از آن شغل یکسان نباشد. فرد با در نظر گرفتن ارزش واهمیتی که شخصاً برای نقش هر شغل قائل است ونیز با توجه به ارزش اجتماعی نقش هر شغل به انتخاب یکی از مشاغل مورد علاقه خود اقدام می نماید.
2. عوامل فردی: کلیه خصوصیات فردی نظیر هوش، توانائی های خاص، رغبت ها وارزش ها در زمره ی عوامل فردی قرار می گیرند. این عوامل نیز بدون شک در تعیین مسیر تکاملی انتخاب شغل وحرفه موثر می باشند.
3. عوامل موقعیتی: زمینه های خانوادگی، وضع اجتماعی واقتصادی ، رابطه عرضه وتقاضا، میزان دستمزد و حقوق در زمره ی عوامل موقعیتی بشمار می آیند. این عوامل نیز در تعیین مسیر تکاملی شغل وحرفه و در نتیجه در انتخاب شغل تأثیر قابل انکاری دارند.
گفتیم که درنظریه تکاملی سوپربر خویشتن پنداری تاکید زیاد می شود. به نظر سوپر وهمکارانش(1963) اولین عامل موثر در تعیین مسیر تکاملی انتخاب شغل وحرفه پندار وعقیده انسان درباره خودش می باشد. با مرور مختصری در نوشته های پیروان مکتب اصالت انسان بخوبی آشکار می شود که اولاً خویشتن پنداری مهمترین عامل تعیین کننده نوع رفتار انسان می باشد.(وایلی 1961) . ثانیاً تعاریف جداگانه ومتعددی درمورد خویشتن پنداری توسط محققان ابراز شده است. گرچه تعاریف ارائه شده به ظاهر متفاوتند، ولی همگی معنی ومفهوم تا حدودی یکسانی را درباره ی خویشتن پنداری بیان می کنند.(همان)
خویشتن پنداری
به نظر اوهارا و تیدمن (1959) خویشتن پنداری عبارت از مجموعه ارزشیابی های انسان درباره خودش می باشد. دراین تعریف به جنبه های مختلف انسان از قبیل استعدا، رغبت، طبقه اجتماعی، وارزش توجه کامل مبذول می گردد. به نظر اوهارا وتیدمن قدرت وتوانائی انسان برای ارزشیابی از وضع موجود، بخشی از خویشتن پنداری فرد را تشکیل می دهد. لذا به نظر اوهار وتیدمن خویشتن پنداری عبارت از مجموعه تصورات انسان در باره خودش در موقعیت ها وزمینه های مختلف می باشد.
به نظر راجرز، خویشتن پنداری عبارت از نظام ادراکی انسان می باشد که تعیین کننده شیوه زندگی است. به عقیده راجرز (1951) خویشتن پنداری نظام ادارکی است که به طور آگاهانه عمل می کند واز زمینه هائی نظیر درک توانایی های فردی، درک روابط فرد با خود وبا دیگران ، درک ارزشها ودرک هدف های زندگی تشکیل می گردد. لذا خویشتن پنداری نظام پویائی است که با اعتقادات ، ارزش ها ، رغبت ها ، استعدادها و توانائی های فرد ارتباط دارد. این عوامل به نوبه خود تعیین کننده مسیر زندگی انسان می باشند. به نظر اسنیگ، وکومر (1949) نیز خویشتن پنداری مرکب از ادراکات، احساسات، وطرز تلقی های انسان می باشد.
به نظر سوپر، (1957) خویشتن پنداری بر اثر تعامل بین انسان وعوامل محیطی رشد ونمو می نماید وتکامل می یابد. همچنین نظر دوستان ونحوه ارزشیابی وقضاوت دیگران موجب می گردد که فرد نقش خود را در قبال اطرافیان تعیین کند وبه ایفای آن نقش بپردازد. گرچه انسان ارزشها ی دیگران را بطور کامل نمی پذیرد، ولی تمایل دارد بخاطر کسب مقبولیت اجتماعی بخشی از ارزشها را قبول کند.
سوپر وهمکارانش(1963) ضمن اشاره به عقاید کارتر در زمینه تاثیر خویشتن پنداری در مسیر تکاملی انتخاب شغل وحرفه، معتقدند خویشتن پنداری شغلی وحرفه ای عبارت از تمام اعتقادات وتصورات فرد است که به نوعی با انتخاب شغل وحرفه ارتباط دارد ویا در مسیر تکامل ویا انتخاب شغل وحرفه اثر می گذارد. می توان گفت خویشتن پنداری شغلی وحرفه ای وسیله ای برای بررسی چگونگی مسیر تکاملی انتخاب شغل وحرفه است که مآلاً به انجام شغل منجر خواهد شد.
تشکیل خویشتن پنداری از زمانی آغاز می شود که یک نوزاد می فهمد که موجودی جدای از پدر ومادر است. رشد و غنای خویشتن پنداری در طول زندگی ادامه پیدا می کند. رشد آن تحت تاثیر فرهنگ خانواده وتجاربی است که ما با آنها برخورد می کنیم. سوپر(همانند خیلی دیگر از روانشناسان که بر روی اهمیت یادگیری تاکید دارند) معتقد است که اینکه ما چقدر می توانیم در یک حیطه مشخص خوب عمل کنیم، توسط تقویتی که ما دریافت می‌کنیم می تواند کاهش یا افزایش یابد. اگر ما در رشته ریاضیات خوب عمل کنیم، نمرات بالایی در امتحانات ریاضی می گیریم واغلب برای معلوماتمان مورد ستایش قرار می گیریم، احتمالاً یک خویشتن پنداری ای قوی نسبت به ریاضیات داریم که وابسته به این تقویت مثبت است. اگر در ریاضیات ضعیف عمل می کنیم، نمرات پایین می گیریم ومعلم واطرافیان دیگر به ما می گویند که باید در ریاضیات بهتر عمل کنیم، ما یک خویشتن‌پنداری ضعیفی نسبت به ریاضیات داریم که در ارتباط با این تقویت منفی است (اینترنت 1)
بلوغ شغلی:
نظریه رشدی شغلی سوپر با نظریه رشدی روانی اریکسون مقایسه می‌شود. اریکسون توانایی ایجاد طرحهای شغل مناسب و موفقیت‌آمیز را نقطه مرکزی حل رضایت‌بخش بحران هویت دوران نوجوانی می‌دانست. یک شغل می تواند به عنوان ابزاری برای تحقق خویشتن‌پنداری وبرای ترکیب کردن هر دو یک شکل همبسته است. (اوهلر، 1994، ص336)
تکامل شغلی عموما میتواند به عنوان اندازه ای که افراد می توانند انتخاب های شغل را مستقلا انجام دهند، تعریف شود. سوپر بلوغ شغلی را به عنوان درجه ای از رشد جایی که در پیوستار رشد شغلی از مکاشفه تا افول به آن می رسیم، تعریف کرده است. بلوغ شغلی می تواند به عنوان سن شغلی که شبیه سن روحی است در نظر گرفته شود اولی با تفاوت های بیشتری در سالهای آخر نوجوانی واوایل جوانی، البته این سنین پایان ها در شروع های دقیق مراحل نیستند. اینها سنینی هستند که در آنها مراحل انتقال اغلب اتقاق می افتد ولی برای بعضی ها اینها زودتر وبرای بعضی دیگر نیز دیرتر رخ می دهند. وخیلی از افراد در طی مراحل مختلف هنگامی که می خواهند از مرحله ای به مرحله دیگر منتقل شوند، دور می زنند، شغل عوض می کنند، ناتوان می شوند، ترک می کنند ودوباره به دنیای کار باز می گردند. (همان)
برای چه مهم است که بلوغ شغلی را اندازه بگیریم؟ از نظر سوپر دانستن اندازه بلوغ شغلی در دانش آموزان به پیشرفت های آینده کمک کرده وبه مشاوره وآموزش نیز کمک می کند. مخصوصاً برای دانش آموزان که از نظر درسی در خطر هستند که این نشان می دهد که آنها گرایش های شغلی نابالغی دارند که این مداخلات درمان برای رشد وقدرت بخشیدن به برنامه های درمانی را تسهیل می کند.(براون و کریس،1996،ص212)
نظریه سوپر از روانشناسی اختلافی نیز بهره گرفته است. سوپر وهمکارانش (1963) معتقدند انسانها با هم متفاوتند وهر فردی دارای قدرت وتوانائی خاصی می باشد وبا توجه به خصوصیاتش در مسیر معنی می تواند پیشرفت نماید. انسان ها از اشتغال به مشاغلی لذت خواهند برد که بدان مشاغل علاقمند باشند وتوانائی انجام آن را نیز دارا باشند.چون افراد با یکدیگر تفاوت دارند، لذا مسیر تکاملی انتخاب شغل و حرفه در انسان ها یکسان نخواهد بود.کار مشاور آن است که این تفاوت ها را بشناسد هر کس را در مسیرمناسب راهنمائی نماید.(شفیع آبادی،1382،ص139)
سوپر(1953) به بیان ده مورد در ایجاد نظریه خود اقدام نموده است که بشرح زیر قابل ذکرند. این ده مورد نظریه سوپر را بطور خلاصه بازگو می کند ونحوه عملکرد مشاور را مشخص می سازد:1- افراد از نظر توانائی ها ، رغبت ها وشخصیت با هم تفاوت دارند. 2- با توجه به تفاوت های فردی هر انسان برای احراز یک گروه از مشاغل خاص آمادگی بیشتری دارد.3- انجام هر دسته از مشاغل به خصوصیات فردی وروانی خاصی نیاز دارد.4- فرد به انتخاب شغل وحرفه ای می پردازد که سازگار ومتناسب با خویشتن پنداریش باشد. 5- انتخاب شغل وحرفه فرایند مداومی است که در طول زندگی از تولد تا مرگ به موازات رشد عمومی ادامه می یابد.6- عوامل فردی، اجتماعی – اقتصادی، تعلیم وتربیت اولیه و خصوصیات شخصیتی در پیدایش خویشتن پنداری ودر نتیجه در تعیین مسیر تکامل انتخاب شغل وحرفه موثرند. 7- از طریق ارائه تعلیم وتربیت صحیح وایجاد آمادگی می توان افراد را راهنمائی کرد تا به احراز مشاغلی بپردازند که احتمال موفقیت در انجام آنها بیشتر است. 8- مسیر تکاملی انتخاب شغل وحرفه با خویشتن پنداری فرد رابطه مستقیم دارد. خویشتن پنداری در نتیجه تعامل بین عوامل زیستی ومحیطی ونیز بر اثر تعلیم وتربیت شکل می گیرد. لذا می توان از طریق ایجاد برنامه های خاص به تقویت خویشتن پنداری مثبت در افراد اقدام نمو ودر نتیجه انتخاب شغل وحرفه را در مسیر مناسبی رهبری کرد.9- از طریق ایجاد واجرای برنامه های مشاوره در مدارس م یتوان دانش آموزان در مسیر مناسب تگامل انتخاب شغل وحرفه قرار داد.10- رضایت شغلی با رضایت کلی در زندگی ارتباط مستقیم دارد. هرگاه فرد شغلی را انتخاب کند که سازگار با خویشتن پنداریش باشد تا حدود زیادی از زندگیش نیز راضی خواهد بود.
فهرست مطالب:
مقدمه..................................................................................................................... 2
خویشتن پنداری..................................................................................................... 5
فرایند انتخاب شغل................................................................................................ 10
فعالیت های تکاملی................................................................................................. 14
بلوغ شغلی.............................................................................................................. 16
مفاهیم گسترده در نظریه سوپر............................................................................ 19
رنگین کمان شغلی ، زندگی سوپر......................................................................... 27
راهبردهایی برای استفاده از LCR در مشاوره.................................................... 29
تحقیقات انجام شده .............................................................................................. 32
منابع...................................................................................................................... 35