کوکسیدیوز مهمترین و متداولترین بیماری انگلی طیور است که می‌تواند موجب ایجاد خسارات اقتصادی عمده‌ای در مرغداریهای صنعتی گردد.
زیان ناشی از تلفات، کاهش میزان تولید- اشکالات ایجاد شده در میزان ضریب تبدیل غذائی، رشد و عملکرد گله در اشکال بالینی و تحت بالینی کوکسیدیوز از جمله این موارد بشمار می‌آیند.
در سالهای نخست پرورش تجاری طیور، وقوع فراوان کوکسیدیوز اغلب منجر به بروز مسائل حادی می‌گردید پس از آن تفکیک تمایز شکل بالینی کوکسیدیوز از موارد تحت بالینی آغاز شد بطور کلی این مسئله مورد قبول قرار گرفته که در مرغداریها اغلب اشکال تحت بالینی و یا سطح پائین آلودگی با کوکسیدیوز دیده می‌شود که فاقد اهمیت اقتصادی قابل توجه می‌باشند. با این حال پس از گذشت چند سال، به دنبال افزایش شواهد بدست آمده این نتایح مورد بازنگری قرار گرفته است. مطالعات دقیقی که توسط B raunius (1980) و Voeten و همکاران (1988) در سطح فارم بعمل آمد حاکی از آن است که سطوح پایین آلودگی با کوکسیدیوز قادر است بر روی عوامل مؤثر بر تولید تأثیر زیانباری داشته باشد. (22) وسعت آسیب‌ها و ضایعات ناشی از این بیماری بستگی به زمان وقوع در دوره پرورش دارد، در صورتیکه جوجه‌ها در دروة بحرانی[1] یعنی هفته سوم، چهارم و پنجم مبتلا به بیماری شوند، در دروه پس از بیماری تا زمان کشتار در جوجه‌های گوشتی و زمان تولید در مرغان تخمگذار خسارت وارده به تولید دیگر قابل جبران نخواهد بود.
این بیماری از لحاظ اقتصادی ضررهای هنگفتی را در بردارد که در نوع خود بی‌‌نظیر است زیرا در جهان این بیماری سالیانه حدود 60 تا 120 میلیون دلار خسارت مالی ایجاد می‌کند که این امر بخوبی گویای عمق فاجعه است علاوه بر این هزینه‌‌هایی که به طور سالانه در دنیا صرف خرید دارو، درمان و یا پیش‌گیری کوکسیدیوز می‌گردد، رقم اعجاب‌آور 150 میلیون دلاری می باشد (7)
در آمریکا به تنهائی سالانه 60 میلیون دلار صرف هزینه‌های داروئی مربوط به کوکسیدیوز می‌شود برای اینکه بتوانیم تصویر درستی از کل سرمایه‌ای که سالانه بواسطه کوکسیدیوز بطور جبران ناپذیری در سطح جهان زایل می‌شود ارائه دهیم، در اینجا سود خالص چند شرکت چند ملیتی را که بر طبق گزارش مجله معتبر اقتصادی فورچون[2]در سال 1986 مقامهای اول تا ششم را از حیث درآمد سالانه از بین 500 شرکت چند ملیتی کسب کرده‌اند ذکر می‌کنیم
1. آی، بی، ام 000/555/6 دلار در سال
2. اکسون 000/870/4 دلار در سال
3. جنرال متورز 000/999/3 دلار در سال
4. فورد متور 400/515/2 دلار در سال
5. جنرال الکتریک 000/336/2 دلار در سال
6. آموکو 000/953/1 دلار در سال
این مقایسه ساده نشان می‌دهد که سرمایه‌ای که بوسیله کوکسیدیوز در سال زایل می‌شود از مجموع درآمد خالص چند شرکت چند ملیتی بزرگ بسیار بیشتر است.
(7 و 8)
متخصصین حدود 10-5% کل مرگ‌ومیر را در سطور جهان بواسطه کوکسیدیوز می‌دانند (56) البته خساراتی که در سطح بالا ذکر گردید، شامل خساراتی فراوان ناشی از کوکسیدیوز تحت بالینی نمی‌شود. خسارت منسوب به کوکسیدیوز تحت بالینی عبارت از افزایش ضریب تبدیل غذایی و کاهش اضافه وزن می‌باشد. محاسبه انجام شده نشان می‌دهد که این شکل بیماری ضریب تبدیل غذائی را 4 تا 10 درصد افزایش می‌دهد. همچنین باعث کمبود وزن بدن بمیزان 50 تا 100 گرم در پایان دوره پرورش جوجه‌های گوشتی می‌شود. پیش‌بینی شده است که به ازای هر پرنده خساراتی معادل 5 تا 10 سنت آمریکا وارد می‌شود.
سرمایه‌ای که اکنون در صنعت پرورش طیور گوشتی در آمریکا در جریان است به چندین میلیارد دلار بالغ می‌شود و بنابراین کاربرد گسترده داروهای ضد کوکسیدیوز بخصوص در طیور گوشتی از اهمیت فراوانی برخوردار می‌باشد. و از ضررهای اقتصادی بسیار هنگفتی جلوگیری بعمل می‌آورد.
کاربرد داروهای ضدکوکسیدیایی در هر کشور یک ضرورت تلقی می‌شود ولی دقت در انتخاب و نوع داروهای ضدکوکسیدیایی نیز نبایستی نادیده گرفته شود. عمده‌ترین مسئله در مورد کوکسیدیوز انتخاب دارویی مناسب می‌باشد. (1)
بیماری کوکسیدیوز دارای اهمیت جهانی در صنعت طیور می‌باشد این بیماری بوسیله پروتوزآها که انگلهای تک سلولی می باشند. ایجاد می‌گردد. این پروتوزآها[3] متعلق به شاخه آپی کمپلکسها[4] و جنس آیمریاها[5] می‌باشد. (2 و 10)
آیمریاها در اپیتلیوم روده تکثیر نموده و سبب تخریب بافتها می‌گردند و متعاقب آن فرآیندهای هضم و جذب مختل گردیده، پرنده از دریافت مواد غذائی و آب محروم شده و در نتیجه دچار دهیدراتاسیون، کم خونی و حساسیت در برابر سایر عوامل بیماریزا می‌گردد.
خانواده آیمریاها نسبت به هرگروه از حیوانات، اختصاصی می باشند و کوکسیدیاهای ماکیان فقط ماکیان را آلوده می‌کنند. 9 گونه آیمریا در ماکیان شناخته شده ولی فقط 5 گونه آن بیماریزا تشخیص داده شده که عبارتند از:
آیمریا نکاتریکس[6]، آیمریا برونتی[7]، آیمریا آسرولینا[8]، آیمریاماگزیما[9] و آیمریاتنلا[10] همانند بسیاری از بیماریهای انگلی، کوکسیدیوز عمدتاً در پرندگان جوان بروز می‌نماید. زیرا پس از آلودگی پرنده با عامل بیماری، ایمنی در برابر بیماری به سرعت ایجاد شده و توسعه می‌یابد و ایمنی حاصله پرنده را در برابر آلودگی مجدد در برابر همان گونه محافظت می‌نماید.
تشخیص:
بعضی مواقع تشخیص وجود کوکسیدیوز در گله مشکل است. صرف مشاهده اووسیستدر مدفوع حتی حضور علائم بالینی می‌تواند ناشی از کوکسیدیوز نباشد. بدنبال بهبود از عفونت کوکسیدیائی، حیوان در برابر عفونت مجدد با همان گونه نسبتاً ایمن می‌باشد. این ایمنی آنقدر قوی نیست که پرنده اصلاً دوباره آلوده نشود و بعد از عفونت مجدد صدمه نبیند. از طرفی این نوع ایمنی بندرت در برابر گونه‌های دیگر حفاظت ایجاد می‌نماید، از این رو حضور اووسیست گونه بیماریزای آیمریا در مدفوع صرفاً نشانگر این نیست که بیماری بالینی داریم. از طرفی کوکسیدیوز حاد ممکن است علائم شدید داشته باشد و یا حتی قبل از حضور اووسیست درمدفوع موجب مرگ پرنده شود. (عفونت آیمریاتنلا در جوجه). بنابراین یافت نشدن اووسیست در مدفوع، در بیماری همراه با اسهال نمی‌تواند به این معنی باشد که کوکسیدیوز وجود ندارد.
کوکسیدیوز در روی لاشه سریعاً تشخیص داده می‌شود ولی در پرندگانی که یکساعت یا بیشتر از مرگ آنها گذشته به علت تغییرات بعد از مرگ که خیلی سریع در روده‌ها شروع می‌شود توجه به خصوصیات ضایعات در جهت تشخیص بی‌نتیجه است و بایستی تمام ساختمان روده مورد بررسی قرار گیرد. برخی از روشهای تشخیص عبارتند از:
1. آزمایش میکروسکوپی
جهت مشاهده اووسیست‌ها باید مقدار کمی از لایه مخاطی ناحیه ضایعه دیده را با محلول سالین بر لام رقیق نمود و سپس توسط لامل آن را پوشاند در این حالت معمولاً اووسیست‌ها و ماکروگامتها براحتی دیده می‌شوند و لیکن در بسیاری از نمونه‌ها ضایعات بوسیله شیزونت‌های بالغ ایجاد می‌شوند.
وجود شیزونت‌های بزرگ در ناحیه میانی روده مربوط به ضایعات آیمریانکاتریکس و در روده کور مربوط به آیمرتنلا است.
بدلیل اینکه در گونه‌های مختلف اندازه و شکل اووسیست بسیار نزدیک بهم است، این فاکتور در امر تشخیص چندان مفید نخواهد بود. اندازه‌گیری 30 تا 50 عدد اووسیست معمولاً شاخص خوبی از اندازه گونه ناشناخته آیمریایی موجود در اختیار می‌گذارد.
2. طبقه بندی ضایعات
شدت ضایعات موجود عمدتاً مربوط به تعداد اووسیست بلع شده توسط پرنده و در ارتباط با سایر پرامترهایی از قبیل کاهش وزن و نوع مدفوع دفع شده است. رایجترین سیستم مورد استفاده جهت طبقه‌بندی ضایعات روشی است که توسط جانسون و رید[11] مطرح گردیده است. (19) در این سیستم جهت طبقه‌بندی ضایعات بر اساس شدت آنها از امتیازهای صفر تا 4 استفاده می‌شود که صفر برای پرندگان سالم و 4+ به شدیدترین حالت بیماری داده می‌شود.
در زمان بروز طبیعی بیماری در سطح گله، طبقه‌بندی ضایعات ایجاد شده عمدتاً جهت تعیین شدت عفونت مفید می‌باشد در هر صورت حتی اگر چندین گونه از کوکسیدیا به طور همزمان سبب بروز بیماری گردند فقط در چهار قسمت از روده مورد مطالعه قرار می‌گیرند شامل:
1- ناحیه دوازدهه
2- روده میانی از ناحیه انتهایی دوازدهه تا زائده کیسه زرده
3- قسمت انتهای روده از زائده کیسه زرده تا محل اتصال روده کور
4- روده کور
3. طبقه بندی مدفوع
در اینجا نیز بر اساس نوع مدفوع محدوده‌ای بین صفر تا 4+ در نظر گرفته می‌شود بطوریکه 4+ نشاندهنده شدت حالت اسهال همراه با موکوس و مایعات یا خون می‌باشد.
4. روشهای مورد استفاده در تشخیص گونه‌ها
یکی از تکنیکهای تشخیص زمانی که پرنده فقط با یک گونه آلوده شده باشد ایمنی متقاطع[12] است. ایجاد عفونت با یک گونه خاص موجب ایمن شدن در برابر سایر گونه‌ها نمی‌گردد. چنانچه گونه خاصی از کوکسیدیاها را به پرنده ای که قبلاً در معرض آلودگی یا گونه خاص قرار داشته، بخورانیم عفونت آشکاری ایجاد می‌شود بدین ترتیب به حضور گونه دیگر در ایجاد بیماری پی‌می‌بریم. در این حالت با عمل حذف کردن گونه‌ها را می‌توان تشخیص داد. این روش وقت و هزینه زیادی می‌برد و نیاز به تجهیزات آزمایشگاهی زیادی دارد.