آبخیزداری ،جلوگیری ازبحران سیل
شهرمقدس مشهدباجمعیت ساکن بیش از3 میلیون نفروحضوربیش ازپانزده میلیون نفرزائر درسال به عنوان دومین کلان شهرمذهبی دنیا، به یقین نیازمندمراقبت های ویژه ای است .همانطورکه همکاران وکارشناسان محترم دراین همایش مطرح نموده اند،بحران آب گرفتگی وسیل درمشهدهمیشه به عنوان یک خطربالقوه مطرح بوده است وهنگامی که این خطربروزنموده است ،شاهدتلفات جانی ومالی فراوان بوده ایم.
باتوجه به اینکه گستره این خطربرکسی پوشیده نیست این سوال مطرح است که برای دفع این
خطرچه میتوان کرد؟
ابتدابایدعلت بروزخطررامشخص نمود.آیادردهه ها وسده های گذشته این خطروجودنداشته است؟
دریک مقایسه گذرابین سالهای نه چندان دورووضعیت امروزی ،منشاء اصلی مشکلات ناشی ازسیل درشهرمشهدمشخص می گردد.وسعت بافت فیزیکی مشهد،طبق نقشه توپوگرافی سال 1334 یعنی حدود51سال پیش( 43)کیلومترمربع بوده است ومی توان ادعانمودکه فشارچندانی رابرمحیط طبیعی پسکرانه خودواردنمی کرده است باگذشت 5 دهه شهرمشهدبارشدسریع خودازهرطرف گسترش یافته وفشارجدی رابربسترطبیعی خودواردنموده است .افزایش وسعت فضای شهری به (225 )کیلومترمربع طبق عکس landsat 7 سال 82 بدون توجه به فضای حوزه های آبخیز،حریم زهکشهای اصلی ،حفظ مسیلهای عمده ،مرفولوژی وشیب سطح زمین ،ساختارزمین شناسی وبسیاری عوامل دیگرصورت پذیرفته که احتمال وقوع سیلابهای مخرب رابه میزان بسیاری افزایش داده است
عملکردآبخیزداری درکاهش رواناب های مخرب دقیقا درجهت رفع صدمات وارده برحوزه های آبخیزاست.مقایسه الگوی زهکشی درخارج ازفضای کوهستان (دشت سرودشت)دردهه های گذشته بازمان فعلی که تقریباتمام آن بوسیله ساخت وسازوآسفالت پوشیده شده است به آسانی نشان دهنده بحرانی بودن وضعیت است).
بررسیهای ژئومورفولوژیکی گذشته ازطریق عکسهای هوایی وبرشهایی درنیمرخ عوارض سطحی پایین دست که هنوزبوسیله بتون وآسفالت مستورنشده ،حاکی ازآن است که درگذشته سیلاب بدون هیچ مانعی ،پس ازخروج ازکوهستان درکانالهای متعددی ازراس تاقاعده مخروط های افکنه ساخته خودحرکت می کرده وازآن پس نیزبندرت باتاسیسات شهری وفضاهای مسکونی درهم می آمیخته است.
درشرایط امروزی تمام سطح مخروط افکنه های پای کوهی از ساختمان ،خیابان،آسفالت وسیمان پوشیده شده والگوی زهکشی قدیمی بطورکلی بهم ریخته است.مسیراولیه سیلابها درفضای شهری گم ونامعلوم بوده وبسیاری ازآنها تسطیح،ساختمان سازی ویاآسفالت گردیده است.
گسترش شهرتاپای خط تغییرشیب کوه ودشت ادامه یافته وتجاوزبه درون حوزه های آبخیز نیزطی چندسال اخیرآغازشده است.درحال حاضرسیلاب تمام ارتفاعات جنوبی شهرمشهدفقط به 8کانال به ابعاد4*3 ونهایتا 3*3 مترهدایت می شود.
بسیارخوش بین ویاباطبیعت بیگانه بوده ایم که چنین آنرابه بازی گرفته ایم.
درطول چنددهه گذشته تغییرات قابل ملاحظه ای درحوزه های آبخیزصورت گرفته که همه آنها به فرآیندروندیابی سریع وشدیدسیل کمک خواهندکرد.
ازجمله این اقدامات ،برداشت بیش ازحدسنگ لاشه ازرخنمون های سنگی حوزه ها وبرهم زدن تعادل دامنه ها،برداشت مصالح شن وماسه ازبستررودخانه ها،تخلیه حجم وسیعی ازنخاله های بنایی،مسدودکردن آبراهه های اصلی وتخریب تقریبا کامل پوشش گیاهی حوزه است که منجربه پرشدن کانالهای موجوددفع آبهای سطحی شهرخواهدشد.چنانچه بدنبال دوره خشکسالی فعلی که تقریبا هجوم سیلابهای قوی راازیادبرده ایم ،یک دوره ترسالی شروع شود،آثارتخریبی سیلابها پس ازاین دوره چندین ساله با تمرکز رسوب درداخل حوزه ها به چندین برابر خواهدرسید.تراکم واحدهای مسکونی درمحل خروجی حوزه های آبخیز که طی سالهای اخیربوقوع پیوسته،باهجوم سیلاب فاجعه ای رابه بارخواهدآورد.
حوزه آبخیزی که درکوهستانهای جنوب وجنوب غرب شهرمشهد،پهلوبه پهلوی یکدیگرقرارگرفته وخروجی رواناب تمام آنهابه سمت فضای مسکونی شهرمشهداست به حوزه شهری مشهدشهرت یافته است.این حوزه ازنظرمختصات جغرافیایی بین 48و33تا 56و33 عرض شمالی و58و56 تا16و57 طول شرقی واقع گردیده است .وسعت این منطقه ازحاشیه جنوبی بافت فیزیکی شهرتاخط الراس اصلی حوزه های مذکورحدود45کیلومترمربع یا4500هکتارمی باشد.تداخل مرزهای حوزه با ساخت وسازهای شهری ،اراضی بامالکیت شخصی وگران قیمت،بزرگراهها،کاربریهای اداری_نظامی،محدوده های خدماتی وقانونی شهرمشکلات عدیده ای رابوجودآورده است.
متاسفانه هنوزبرای بسیاری ازسازمانهای مسئول این باورکه شهرمشهدبدلیل شرایط خاص خودیکی ازمهمترین کلان شهرهای دنیاست بوجودنیامده ودربسیاری ازمسائل شهر،هنوز برنامه های منسجم ،مشخص ومبتنی براصول علمی جدیدوجودندارد.
مشکل سیل مشهدتنهایکی ازدههاوصدها مشکلی است که این شهردرحال حاضرویادرآینده باآن مواجه خواهدبود.برنامه ریزی برای کنترل سیل شهرمشهدخیلی دیرشروع شده است ومتاسفانه هرروزشاهدکم شدن سطح حوزه های آبخیزوافزایش سطح ساخت وسازبوده ورشدسریع شهرتهدیدی برای حوزه آبخیز است.
درحال حاضربرای حل کامل مشکل سیل وخطرات آن درشهرمشهدبایستی دریک طرح جامع مطالعاتی،تمام مسائل مرتبط بااین پدیده درداخل وخارج شهرموردبررسی دقیق قرارگیردتابتوان معضلات وضع موجودوآینده راحل نمود.حل مشکلات محیطی شهرمشهدنیازبه تفکروایده جدیدداردوباحاکمیت تفکرات وروشهای سنتی گذشته ،محیطی غیر قابل تحمل برای آینده این شهرمتصوراست.
شرایط برنامه ریزی درحوزه شهری مشهدبه دلایل مختلفی ازاهمیت ومحدودیتهای خاصی برخوردارمی باشد.لذاهمین عوامل تفاوتهای بارزی درتصمیم گیری اجرای شیوه های اصلاحی دراین منطقه رابوجودمی آورد.
توسعه بافت شهری ،افزایش جمعیت دراین مناطق درهردهه مساحت بیشتری ازحوزه شهری رادربرمی گیرد.همین عامل باعث ایجادتغییرات درمورفولوژی منطقه شده است.ارزش ریالی زمین دراین مناطق به دلیل توسعه شهرباعث اهمیت مالکیتها ومحدودیت روشهای اجرایی می گردد.
وجودابهام درمالکیتها به دلیل ارزش زمین بین مردم وسازمانهای مختلف ازجمله آستان قدس نیزامکان بعضی عملیات رامحدودمی سازد.
برنامه ریزی درخصوص سیلابهای این حوزه درتوان اجرایی یک سازمان نمی باشدزیرامسائل شهری فراوانی وجودداردکه هماهنگی وهمکاری سازمانهای مختلف راجلب می کند.
استانداری،شهرداری،آب وفاضلاب ،منابع طبیعی وآبخیزداری ،آستان قدس ،دانشگاه وسازمانهای دیگرنقش مهمی درحل معضل سیل این محدوده دارند.عملیات کنترل سیل به تنهایی قادربه حل معظل نخواهدبود.بلکه بحث انتقال سیلابها درپایین دست ودرفضای شهری اهمیت به سزایی خواهدداشت.بایدبامهارت رواناب رادرخیابانها وکوچه های شهرمان هدایت کنیم.
حاصل سالها تجربه کشورهای دیگرآنست که بااجرای پروژه های آبخیزداری درسرشاخه ها می توان ضمن نفوذدادن آب باتاخیرازتشکیل سیلابهای مخرب جلوگیری نمود.این مقاله ضمن اشاره به خطرات متصوربرای شهرمشهدبا طرح عملیات آبخیزداری این نوع عملیات رایکی ازبهترین راه کارهای ممکن جهت کاهش خطرات روانابها معرفی می نماید.
مازمانی به سراغ مطالعه واجرای طرح کنترل سیلاب شهرمشهدرفته ایم که فضاهای مفیدبرای انجام چنین طرحهایی راازسطح حوزه های آبخیز کم کرده وبه زیرساخت وسازبرده ایم.
تجاوزبه درون حوزه های آبخیزبه دوصورت مستقیم وغیرمستقیم،طی سالهاانجام گرفته ودرآن ایام کسی به فکربرنامه ریزی نبوده است.