- عرفان وعناصر طبیعی
اوج کمال انسانی سعی در نجات مشخصی نیست، زاهد و عابد و صوفی که نیل به کمال را در تزکیة نفس می‌جویند و از ما سوی قطع تعلق می‌کنند فقط گلیم خویش را از موج بدر می‌برد اما به کمال راه پیدا نمی‌کنند. کمال انسان حتی در آن همه انسان مثل فقیه و حکیم و واعض در نجات انسانهای دیگر اهتمام کند، غریق را از آب بیرون آورد و در ارشاد و دستگییر راه گم کردگان سعی بجا آورد، نیست. در آن است که از «خودی» خود قدم به بیرون گذارد، در ورای عالم محدود انسان ها با تمام انسانها، با کل کاینات و با جمیع عالم اتصال و اتحاد بیاید با آتش ونور، خاک و گیاه، با حیوان وانسان، با خورشید، ستاره و آسمان وحدت هویت پیدا کند، با ابر وباد و کوه و رود و رعد وباران احساس پیوند نماید، در وجود خود انسان را با عالم وعالم را با انسان قابل تبدل بیابد و بدین گونه به آن مرتبه از کمال که اکمل از آن قابل تصور نیست می‌رسد.
- پیدایش آتش
یافتن آتش بزرگترین پدیده زندگی آدمی است و پیشرفت تمدن انسان مدیون آتش است. از این رو آتش نزد همه اقوام و ملل از دورانهای دور تاریخی مقدس بوده است. بویژه نزد اقوام هند و اروپایی که در منطقه ای با زمستانهای سرد زندگی می‌کردند، نخستین آشنائیهای ملت‌های مختلف با آتش به صورتهای گوناگون بوده و به همین جهت اسطوره های بسیار در پیدایش آتش بوجود آمده است. برخی آن را به شکل آذرخش در آسمان دیده اند و آتش را عطیه ای آسمانی پنداشته اند، برخی دیگر آن رابه شکل توده سوزان سنگهای آسمانی دیده اند که از آسمان فرو افتاده و جنگلی را به آتش کشیده است. برخی دیگر آن را در آتشفشانها و گازهای شعله ور نفتی و به صورت آتشی که از زمین می جوشد دیده اند. قوم ایرانی نیز گویا نخستین بار آن را درتلاش زندگی یافته است. باری، داستانی که فردوسی آورده چنین است که هوشنگ شاه پیشدادی روزی به هنگام شکار که با گروهی همراه بوده، مار سیاه بزرگی بر سر راه می بیند، سنگی با شدت به سویش پرتاب می کند. بر اثر اصابت سنگ برسنگ، جرقه می جهد و خارو خاشاک اطراف آن به آتش کشیده می‌شود. مار می‌گریزد و شاه و همراهان به گردآتش به جشن و سرور تا شب هنگام پرداخته و نمی گذارند آتش هیچگاه خاموش شود، از آن گاه آن جشن را سده نام نهاده و هر ساله به پاس حرمت آتش ویادگار آن ، برپایش می کنند و آن را پدیده و هدیه اورمزدی دانسته وقبله گاه خود قرار می دهند:
| نشد مارکشته ولکین ز راز | | ازین طبع سنگ آتش آمد فراز |
| جهاندار پیش جهان آفرین | | نیایش همی کرد خواند آفرین |
| که او را فروغی چنین هدیه داد | | همین آتش آنگاه قبله نهاد |
| بگفتا فروغی است این ایزدی | | پرستید باید اگر بخردی |
| شب آمد برافروخت آتش چو کوه | | همان شاه درگرد او با گروه |
در یکی از رسائل چاپ شده شاه نعمت الله ولی کرمانی، یکی از معتبرترین اساتید مکتب عرفانی ایرانی قرن پانزدهم، عالم عناصر به چهار فرشته ای تشبیه شده است که گردونه های مراتب یا مراکز چهارگانه درون انسان هستند و از چهار حرف نام مقدس «الله» نشأت می‌گیرند. مراکز چهارگانه عبارتند از قلب، عقل، روح ونفس. چهار فرشته عبارتند از جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل. آب همانا صورت [فرم] جبرئیل زمین صورت میکائیل، هوا صورت اسرافیل و آتش صورت عزرائیل است.
این عناصر از اثیر ناشی می شوند و به اعتباری، تثیبت کننده آنند و هر کدام در درون شامل جفتی از صفات طبیعی گرمی، سردی، تری و خشکی در حد عواملی فعال در میان ماده ی جسمانی اند.
7- علائم هفتگانه منطقه البروج همان کیفیات را دارا هستند : «حمل»، «اسد»، «قوس» ازجنس آتش اند و طبیعتشان گرم و خشک است «جوزا» و «میزان» و «دلو» از جنس هوا و گرم و مرطوبند و مسئول بادها و …
عناصر چهارحالت بنیادی ماده را تشکیل می دهند، چهار نحوه‌ی نمود محتوای کیفی ماده را. هر جسم شامل همه چهار نمود است هر چند که تسلط تنها با یکی است . طبق کیهانشناسی سنتی، آتش گرم است و خشک.
8- درایران، استفاده از آتش برای تولید گرما بر خلاف کشورهای دیگر منجر به ساختن «شومینه» نشد، بلکه ابداع کرسی را به همراه داشت. اعضاء خانواده هنگام نشستن زیرکرسی از طریق آتش مرکزی با یکدیگر متحد می شدند. آتش با توان خود به این که پخته گرداند، تلطیف سازد، بازپرداخت کند، و همامیزی دهد، همه چیزی را به هماهنگی می آورد. گرما و روشنا جنبه های آتش اند و برای هنر معماری از همه چیزی مهمتر. در ایران زمین کشوری با آفتاب تند، نور همیشه مقدم ترین جنبه آتش به شمار آمده است.
9- ایرانیان درگذشته های بسیار دور ( قبل از ظهور زرتشت) طبق یک سنت قدیمی آریایی آتش پرست بودند. زرتشتیان آتش پرست نیستند بلکه آتش نماد « اهورامزدا» است؛ خالق همه چیز به مدد «روح قدس» به این دلیل، بسا کیهانشناسیها پای گرفته است که در آنها خورشید نماید الوهیت و اشراقش بوده، وسیله ای که بدان تمامی اجزاء آفرینش موجودیت یافته اند. در برخی مکاتب فلسفی رابطه سه جانبه‌یی هست ناظر بر خورشید در حد نماد عقل یا روح، ناظر بر طلا در حد نسخه‌ی صغیر آن، اما «مادی» تر یعنی در حکم جسم، و ناظر بر آتش در حد نقش که میان این دوقطب سیر می کند.
آتش:
1-11-پارسیان سه نوع آتش دارند که بنابر اهمیت مرتبه، عبارتند از آتش بهرام، آذران ودادگاه. آتش بهرام با تشریفات خاصی از شاهزاده آتش مختلف تهیه و تطهیر می‌شود و بعد آن را در جایگاه یا تخت آن هم چون شاهی نشاندند. برای نشاندن آتش آدران تنها چهار نوع آتش خانگی کافی است و مراسم تطهیر و تقدیس آن ساده‌تر از آتش بهرام است. آتش دادگاه تنها از یک آتش به سادگی تهیه و تطهیر و تقدیس می‌شود. نگاهداری این آتش را هر بهدینی می‌تواند به عهده بگیرد.
آذرو (= آدروگ) که به آتش‌های مرتبه پایین اطلاق شده که در جاهای مختلف بر پا شده است ونیز می‌توانسته در آتشکده نیز نشانده شود. اگر این آتش در «دادگاه» (جای مقدس مخصوص آتش) نشانده می‌شد، آن را با عنوان مطلق «آتش» می‌نامیدند.
1-12 پرسید دانا از مینوی خرد 2-که نماز و ستایش ایزدان را چه گونه باید کرد؟ 3-مینوی خود پاسخ داد 4-که هر روز سه بار برابر خورشید و مهر (ایزد مهر) چون (این دو) با هم حرکت می‌کنند ـ ایستادن. 5- و به همین گونه ماه و آتش بهرام یا آتش آذرو را بامداد و عصر و نماز و ستایش کردن 6- وسپاسدار بودن 7- و اگر خدا ناکرده (= پرگست) نسبت به ایزدان مینو و گیتی و مردمان و ستوران و گاوان و گوسفندان و سگال و حیوانات از نوع سگ و دیگر آفریدگان اورمزد خداگناهی یا ترک اولایی سر زده است. 8- پیش خورشید ومهر وماه و آتش اورمزد توبه کار و پشیمان بودن 9- و برای برائت از گناه هرچه بهتر ممکن است کار نیک کردن .