بررسی ساختار دولت رضا شاه
شاهرخ مهدوی
بی شک دوران زمامداری رضاشاه از مقاطع حساس تاریخ ایران بوده است و تأثیرات مهم این دوره درتحولات ایران امری است غیرقابل چشم پوشی است . از این رو برای درک بهتر عملکرد دولت رضاشاه و مراحل تصمیم گیری درساختار دولت رضاشاهی و تأثیر آن برروابط خارجی ایران با دول قدرتمند می بایست در ابتدا ساخت دولت رضاشاه را موردبررسی قرار دهیم .
دراین مقاله می کوشیم درابتدا شناخت مختصری از نظریه های دولت در علم سیاست عرضه داریم و درادامه به مقایسه دولت رضاشاه با مدلهای ارائه شده بپردازیم .
الف) این کشورها نسبت به موضوعات بین المللی حساسیت کمتری دارند .
ب) روابط دیپلماتیک و اقتصادی این کشورها کم است .
ج) این کشورها نسبت به سیاست های نظامی قدرتهای بزرگ تمایلی نشان نمی دهند.
اتخاذ این سیاست درصورتی امکان پذیر است که کشور پذیرنده این سیاست به لحاظ اقتصادی احساس نیاز به کشورهای دیگر نکند . ضمنا کارائی این استراتژی به هنگام پراکندگی قدرت نظام بین المللی می باشد .
2- استراتژی بیطرفی : Neutrality
اتخاذ این سیاست ، براساس قرارداد یا توافق قدرتهای بزرگ امکان پذیر می گردد .
مانند توافق قدرت های بزرگ رد کنگره وین دایر بر بیطرفی سوئیس . البته برخی کشورها هم هستند که بدون تعهد قدرتهای بزرگ ، عملکرد بیطرفانه ای درسیاست خارجی دارند .
دولت های بیطرف نقشی انفعالی در سیاست بین المللی دارند و به نوعی طرفدار وضع موجود می باشند . این سیاست در شرایط پراکندگی قدرتهای جهانی کارائی دارد .
3- استراتژی عدم تعهد : Non-alignment
استراتژی عدم تعهد بدون تضمین به یک کشور خارجی و براساس ابتکار رهبران سیاسی یک کشور اتخاذ می شود . این استراتژی یا نشانه هایی نظیر عدم واگذاری پایگاه نظامی ، وابستگی نظامی و تعهد به قدرت های بزرگ قابل شناخت هستند .
دولتهایی که این سیاست را برمی گزینند ، برخلاف دولت های بیطرف ، نقش فعالی درصحنه بین المللی دارند و سعی می کنند وضع موجود را به نقد و پرسش بکشند .
توفیق این سیاست منوط به برقرار سیستم دوقطبی می باشد و با نیازهای کشورهای درحال توسعه سازگاری دارد .
4- سیاست اتحاد و ائتلاف : Alliance
این سیاست به هنگامی توسط یک کشور اتخاذ می شود که آن کشور به تنهایی نتواند از منافع ملی خویش دفاع کند . بنابراین سعی می کند با همکاری کشورهای دیگر از کشور خود حراست نماید .
هدف از ائتلاف دولت ها ، افزایش نفوذ دیپلماتیک و ایجاد بازدارندگی در برابر خطرات می باشد . این سیاست درچارچوب نظام دوقطبی ، کارآیی بیشتری دارد .
دولت
اشکال دولت :
به طورکلی ، دولت ها را می توان به دو صورت دموکراتیک و دیکتاتوری مورد مطالعه قرارداد . نمونه دولت دمکراتیک ، دولت کثرت گرا است و دولت های مطلقه ، اقتدارگرا ، پاتریمونیال ، بناپارتی و توتالیتر از مصادیق دولت دیکتاوری می باشند . در زیر به ساخت و ماهیت هریک از دولتهای فوق الذکر ، توجه می کنیم :
1- دولت کثرت گرا :
دولت کثرت گرا به معنای متعارف کلمه واجد حاکمیت نیست زیرا خود ترکیبی از گروههایی است که خودمختاری و استقلال نسبی آنها به عنوان جزئی از مفهوم دولت کاملا شناسایی شده است . به عبارت دیگر ، این دولت ، به عنوان دولتی تعریف می شود که در آن هیچ منبع و مرجع اقتدار واحدی وجود ندارد که ازهمه جهت صالح و فراگیر باشد . بنابراین وظیفه گروه حاکمه نه اعمال قدرت نامحدود ، بلکه تنظیم روبط میان گروهها و افراد به منظور تأمین عدالت ، نظم و آزادی است . برخی از صاحب نظران ، دولت های دو یا چند حزبی را دولت های کثرت گرا می دانند .
2- دولت اقتدارگرا :
درمورد مفهوم و ماهیت اقتدارگرایی دربین صاحت نظران همداستانی وجود ندارد .
برخی اقتدارگرایی را مرادف با همه نظامهای استبدادی ملایم و فراگیر می پندارند . عده ای به اقتدارگرایی معنایی محدود می بخشند و تصریح می ورزند که دولت اقتدارگرا دولتی است که علاقمند به ورود گروههای غیرحاکم به درون دستگاه حکومت نیست . به نظر آنها این دولت ، خود را محق به مداخله در زندگی خصوصی شهروندان نمی داند .
دربرخی از نظریات ، براین نکته اشاره می شود که دولت اقتدارگرا ، همان دولت استبدادی ملایم است که در آن احزاب سیاسی مجاز به فعالیت آزادانه نخواهند بود . البته درچنین نظامی ، مقابله بین جناحهای قدرت طلب برای افزایش قدرت خویش وجود دارند .
صاحب نظران متأخر اعتقاد دارند که این نظامها ، قابلیت استحاله به نظامهای لیبرال را دارند .
الف – ساخت سیاسی :
درمورد ساخت سیاسی دولت رضاشاه ، مجادلات کلامی بیشماری وجود دارد . برخی از این مجادلات ، به نوع نگرش های سیاسی نویسندگان و ضدیت آنها با دولت رضاشاه ، ربط پیدا می کند . پاره ای هم ، جنبه هواخواهانه از این دولت دارد و پژوهش های چندی هم وجود دارد که از موضع بیطرفی ، این مسئله را داوری کرده اند . هرچند دراین زمینه ها هم نوع نگرشهای سیاسی در زیر ظواهر علمی نگرس پوشیده مانده است. بهرحال در این چارچوب ها ، عده ای می گویند این دولت به دلیل اختناق و مخالفت با آزادیهای سیاسی ، ماهیتی فاشیستی دارد . پاره ای با اقامه دلایلی نظیر عدم هژمونی یک حزب دربلوک قدرت و نوع نگرش های حاکم بردولت رضاشاه و پایگاه طبقاتی آن خاطرنشان میسازند این دولت متفاوت از نازیسم و فاشیسم میباشد.
در این میان . دربرخی از نوشتجات به دولت رضاشاه ماهیت ترکیبی می بخشند و تصریح میکنند این دولت آمیزه ای از ویژگیهای نظام اتبداری ، پاتریموینالی و بناپارتی می باشد . تعدادی ساخت دولت رضاشاه حتی یاران نزدیک خویش را نه تنها از صحنه سیاست بدور می کند ، بکله آنها را از بین می برد .
پاره ای ، دولت رضاشاه را باتوجه به تعریفی که از دولت مطلقه ارائه شد ، فقط مطلقه می دانند . بالاخره ، معدودی هم ، دولت رضاشاه را باتوجه به مانورهای سیاسی و اقتصادی بین اشراف زمیندار و بورژوزی رو به رشد، دارای خصلت بناپارتی می دانند. به نظر میرسد، نظریات فوق، هریک به نوعی زوایای خاصی از دولت رضاشاه را نشان می دهند ولی از ارائه برخی از حقایقی که درساخت این دولت وجود داشت،غفلت می کنند . در زیر این موارد روشن میشود :
1- این دولت ، دولت فاشیستی نیست . زیرا :
الف : این دولت برخلاف دولت فاشیستی ، به نظام حزبی معتقد نیست . رضاشاه با تأسیس حزب ایران نو که توسط تیمورتاش پیشنهاد شده بود ، به مخالفت برخاسته بود . در حقیقت این دولت را می توان دولت بدون حزب ، قلمداد کرد .