بررسی پدیده شهرنشینی
فصل اول
مقدمه :
شهر و شهر نشینی ایران که در طول سالهای متمادی دچار دگرگونی و تغییر بنیادی نشده بود ، همزمان با درگیری در روابط جدید سرمایه داری جهانی وارد دوره ای از تغییرات و دگرگونیهایی شد که اگر چه ریشه در زیر ساخت های اقتصادی ( تولیدی و صنعتی ) جامعه ایران نداشت اما به هر حال متأثر از شیوه ها و روشهای نوین تولید و توزیع ، مبادله و مصرف و نیز تحت تأثیر عوامل خارجی و داخلی رشد ، چالش های جدیدی را ایجاد کرد تکامل نیافتن نظام سرمایه داری در ایران به دلیل موانع متعدد ساختاری درونی ، افزایش بهای نفت در دهه پنجاه و اصلاحات ارزی که خود حاصل پایان عمر هم نشینی نظام سرمایه داری با نظامات آن پیشین بود تأثیرات دامنه داری بر الگوی شهرنشینی و شهر در ایران داشتند . از یک سو استقرار صنایع و کارخانجات در محدودة بلافصل شهرها و عمدتاً کلان شهرها و رواج نسبی روابط سرمایه داری سوداگر و وابسته در آن و از طرف دیگر بی نیاز شدن شهرها از بازار روستاها و قطع ارتباط تاریخی شهر و روستا موجب تقویت نقش و جایگاه شهرها شده و از سوی دیگر اصلاحات ارضی موجب تخریب بنیانهای زیست و معیشت روستاییان گردیده و اینها بر روی هم نامعادله ای ساختند که حاصلش مهاجرت گسترده روستائیان به شهرهای بود که بنیانهای تولید آن به درجه ای از کمال نرسیده بود که قدرت جذب انبوه مهاجران را داشته باشد . انبوه مهاجرین جذب شده به شهرها نیاز به سر پناه و مسکنی داشتند که با توجه به وضعیت درآمدی خود قادر به تأمین آن نبوده و در عمر کمتر طرح و برنامه ای نیز به تأمین مسکن برای آنها توجه می شود . آنها که نمی توانستند در بازار رسمی زمین و مسکن نیاز خود را برآورده سازند ، در بازار غیر رسمی زمین و مسکن گونه ای متفاوتی از سرپناه را تقاضا می کردند که در سالهای دهه پنجاه آلونک نشینی ، زاغه نشینی و حاشیه نشینی را شکل دادند . این مجموعه های سکونتی حاشیه ای که در بافت درونی یا حاشیه ای شهرها به ویژه کلان شهرها ایجاد می شوند . به تدریج جای خود را به مجموعه های سکونتی جدیدی دادند که در خارج از محدوده قانونی کلان شهر و در حریم استحفاظی آن شکل گرفته و در عین مشابهت با آنها متفاوت بودند ؛ امنیت در تصرف و فقدان خطر و تهدید تخریب ، مکان گزینی در حوزه عمل کلان شهر و در طول محورهای عمده منشعب از کلان شهر و نیز در نزدیکی مکانهای عمده صنعتی و اشتغال عملاً بستری را فراهم ساخت که جمعیت انبوه مهاجر ساکن در محدوده کلان شهری به سمت آنان سرازیر شده و پدیده ای جدید را در نظام و مکان کلان شهری شکل دهنده این پدیدة جدید که با مشخصه هایی چون خودرو بودن و بی اعتنایی به ضوابط و مقررات شهر سازی و ساختمانی ، اتکاء به حریم وارده خود جوش مردمی تأثیر ناپذیری از مدیریت و کنترل های دولتی و رسمی و امثال آنها شناخته می شوند ، « سکونت گاههای خودرو » نامیده شده اند . آنها نه جزئی وابسته به کلان شهر که سکونتی گاهی با استقلال نسبی از آن هستند که حداقل در ابتدا پایه های شغلی و معیشتی خود را در کارخانجات و صنایع پیرامون جستجو کرده و سپس و با تأمین خدمات و زیر ساخت ها در مراحل بعدی رشد به درجه ای از استقلال خدماتی می رسند و توسط نهادهای رسمی به عنوان شهر به رسمیت شناخته می شوند و در هر حال در سالهای اخیر به عنوان نوعی الگوی سکونت جدید ، ما بین شهر و روستا ـ در منطقه کلان شهری مطرح شده اند که در مورد تهران حدود 20 درصد جمعیت منطقه شهری را در خود جای داده اند .
این پدیده رو به گسترش که با چالشهای نظری ـ کارشناسی و اجرایی متفاوتی مواجه بوده و هست ، نیازمند بازشناسی و کالبد شکافی است تا با شناخت ساز و کارهای شکل گیری و تحول و عوامل مؤثر در آن تحت مدیریت هدایت و نظارت در آید و تا جایی که امکان دارد بسامان شده و برنامه دار گردد .
بیان مسئله
افزایش سریع و گسترده جمعیت شهرهای جهان سوم که غالباً در حوزه مناطق کلان شهری به وقوع پیوسته است طی سه دهه گذشته موجب بروز عوارض متعدد شهری شده است که از آن میان پدیده سکونت گاههای بی ضابطه و حاشیه ای به دلیل ارتباط مستقیم با یکی از نیازهای پایه ای انسان ( مسکن ) اهمیت خاصی دارد که برابر اطلاعات موجود بین نصف تا جمعیت شهرهای جهان سوم را در خود جای داده اند . این در حالتی است که بخش قابل توجهی از جمعیت شهری اضافه شده جهان سوم نیز در سکونت گاههای غیر رسمی اسکان می گزینند .
در 1985 بیش از 000/1000 نفر در قاهره ، 000/500 نفر در بانگوی افریقای مرکزی و 000/740 نفر در لوزاکای زامبیا در سکونت گاههای غیر رسمی و مناطق حاشیه ای ساکن بوده اند .
بر مبنای بررسی های طرح مجموعه شهری تهران در طول سه دهه گذشته جمعیت شهر تهران 3/2 برابر اما جمعیت منطقه شهری 8/7 برابر شده است که خود به مفهوم اسکان جمعیت به مراتب بیشتر در حوزه کلان شهری ( منطقه پیرامون تهران ) است .
ضرورت ، اهمیت و اهداف پژوهش
با توجه به روند رو به رشد پدیده حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ ایران به ویژه تهران که مشکلات متعددی را در زمینه های اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی باعث شده است و از آنجا که این پدیده به قدر کافی مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته و اتخاذ شیوه های درست برخورد با این پدیده مستلزم تحقیقات جامع و فراگیری است که کلیه ابعاد و جنبه های پدیده حاشیه نشینی را مورد بررسی و دقت نظر قرار دهد ، تحقیق حاضر در راستای ارائه شناخت دقیق و درست از این پدیده و در نتیجه برخورد صحیح با آن ضرورت می یابد . طرحهای شهری و شهرسازی و به ویژه ضوابط و مقررات شهرسازی و ساختمانی آنها هنگامی که با ویژگیها و مشخصات این سکونت گاهها در مراحل مختلف رشد انطباق نداشته موجب ایجاد بحران و اختلال در روند دگرگونی آنها شده ضمن اینکه از سازماندهی مطلوب آنها بازمانده ، پتانسیل ها و ظرافیت های موجود در آنها را نیز به محدویت و تنگنا تبدیل کرده است و در بهترین حالت به تکثیر آنها در گسترش در پهنه منطقه کلان شهری منجر شده است .
بر این اساس به نظر می رسد تحقق حاضر بتواند فرایند شکل گیری ، دگرگونی و تغییرات پدپده و نیز عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر آن را تبین نماید و بستر لازم را برای ارزیابی عینی نتایج و برخوردهای سیاست ها و روش های برخورد با پدیده فراهم آورد .
2 ـ نقش ، عملکرد و ویژگیهای عام سکونت گاههای خودرو در ایران و منطقه شهری تهران در مراحل شکل گیری و گذار
اگر چه بر مبنای نظریات پیشین سکونت گاههای حاشیه ای و حاشیه نشینی مصارف فقر و نداری ، جرم و جنایت و آسیب های فراوان اجتماعی و فردی ، جرم خیزی و …. تلقی می شود و آنها حتی در برخی نظریات رادیکال مظهر رشد لمپنیسم و طبقات فرو دست معرفی شده اند اما رویکرد نظری دو دهه اخیر اصولاً به کارکردهای مثبت و نقش قابل تأمل این سکونت گاهها در اسکان کم درآمد ها ، نقطه شروع و تجربه آغازین زندگی شهری ، ضربه گیری در مقابل صدمات و آسیب های احتمالی به کلانشهرها ، کمک به تقسیم کار با شهر مادر و مشارکت فضایی با مادر شهر و …. جلب توجه کرده و جلب توجه کرده و راهبردهای توانمند سازی و کمک به ساکنین جهت ارتقاء وضعیت محیط مسکونی خودشان را در دستور کار قرار داده اند .
این سکونت گاهها که زمانی آلونک نشینان درون کلانشهرها را تشکیل می دادند امروزه به صورت مجموعه های زیستی به فعالیتی مستقل از شهر مادر در منطقه کلانشهری نقش و جایگاه خود را تثبیت کرده و به رسمیت شناخته شده اند . آنها به تدریج سازمان اداری ـ سیاسی مستقل خود را پیدا کرده ، عناصر شهری را جذب کرده و نهایتاً به مرحله ای از رشد می رسند که در تقسیم کار با شهر مادر شرکت کرده و در منطقه کلانشهری نقش و جایگاه خود را تثبیت می کنند . سکونت گاههای خودروی پیرامون کلانشهری ایران و بویژه تهران دارای مشخصات و ویژگیهای متمایز از سایر کشورهای توسعه نیافته هستند . رشد آنها پس از طی مراحلی و با تهیه طرحهای رسمی شهری و شهرسازی و حاکمیت نسبی ضوابط و مقرارت که کمتر هم با شرایط و ویژگیهای زیر ساختی این سکونت گاهها سازگاری دارد متوقف شده و از آن پس سکونت گاههای اقماری آنها در جرگة رشد سریع وارد می شوند و گاه حتی نوعی تقسیم کار حوزه ای بین این مجموعه های سکونتی خودرو برقرار می شود که برخی از پژوهشگران اطلاق واژه منطقه شهر را مجاز دانسته و بر این باورند که کانونهای زیستی حاشیه ای گونه ای از نوشهرهای هستند که در روندی غیر کلاسیک کارکرد نوشهرهای کلاسیک کلاشهر توسعه یافته را بر عهده گرفته اند .
اما در تحلیل نهایی به دلیل ضعف های ساختاری و بنیادی چون هم نواختی و عدم تنوع کافی اجتماعی شغلی ، عدم اتکاء بر مبانی رشد اقتصادی منسجم و مبنای مصرفی دکتر تولیدی این سکونت گاهها در جایی بین شهر و روستا می مانند . میزان گرایش آنها به هر یک از ایندو ( شهر یا روستا ) تابعی از مرحله رشد ، سابقه قبلی سکونت گاه و مشخصات ساکنین است . به هر حال آنچه در حاشیه کلانشهر تهران اتفاق افتاده است پدیده ای جدید در نظام اسکان در کشور است که خود ریشه ای عمیق در زیر ساخت های شهرنشینی و شهرگرایی و روند شهری شدن در ایران دارد .
سید محسن حبیبی در تبیین نظری چگونگی دگرگونی مجموعه های زیستی پیرامون کلانشهر به این نکته توجه می دهد که دگرگونی این مجموعه ها نه بر مبنای تحول در سازمان تولیدی جامعه و تعریف اجتماعی ـ اقتصادی آن که بر مبنای استحاله به یک جامعه مصرفی رخ داده است . اگر چه دگرگونیهای مقدماتی و شکل گیری این مجموعه های ناشی از ایجاد بازار کار در محورهای منتهی به شهر بزرگ بوده است اما در سالهای بعد ( بویژه دهه پنجاه به بعد ) آنها ناشی از وجود پول و روابط سودگرانه ناشی از آن در شهر بوده است . حبیبی و دیگران کارکردهای عام مجموعه های زیست پیرامون کلانشهرها نکات زیر را مورد تأکید قرار داده اند :
¨ این مجموع ها از نظر اسکان جمعیت نقش خود را به خوبی ایفا کرده ند . آنها ضربه گیر اصلی سیل مهاجرتها به شهر مادر هستند و در بسیای موارد در عین مجاورت با آن توانسته اند هویتی خاص برای خود و ساکنان فراهم آورند .
¨ مجموعه اسلامشهر با کانونهای زیستی خود در حال مشارکت قضایی با شهر تهران است . هر یک از این کانونها می توانند نقشی با معنا چه در پذیرش مهاجر در چه در توزیع فضایی فعالیتها و جمعیت باز می کند .
¨ شکل گیری و ظهور این کانونهای زیستی نه برای تشکیل کلان شهر دیگر ، بلکه در امتداد نیازهای کلانشهر اصلی رخ ماده است .
¨ کانونهای زیستی متشکله اسلامشهر به گونه ای خود بخودی در خدمات رسانی . به نقاط زیستی تحت نفوذ مستقیم خود با تهران شریک شده ند . شاید به اعتباری بتوان گفت که این کانونها نوشهرهایی هستند که از طریق فرایندی کلاً غیر کلاسیک در شرایط کشور ما ظهور کرده اند .
3 ـ انطباق چارچوب نظری عام پژوهش بر شرایط ایران و منطقه شهری تهران
3 ـ 1 ـ تبیین سکونتگاههای خودروی ایران از دیدگاه کلان نظری
¨ چنانکه در ارتباط با دیدگاه مسئله گرا اشاره شد ، نظریات مبتنی بر این دیدگاه در ایران نیز اصولاً با ریشه ها و بنیادهای پدپده درگیر نشده و عمده مباحث خود را بر روی عوارض و پیامدهای آن متمرکز کرده اند : آنها در تحلیل نهایی اختلاف از توسعه شهری و روستایی و فاصله درآمدی زیاد شهر و روستا را و تفاوت فاصله درآمدی خانوارها با هزینه مسکن مهمترین عامل در شکل گیری آنچه که آنها حاشیه نشینی اش می نامند معرفی می کنند و به شکل گیری جرم و جنایت ، فساد اجتماعی و عوارض مشابه ناشی از تمرکز فرهنگ فقر در این سکونتگاهها اشاره می کنند و در هر حال اینگونه محلات و بخش های جدایی گزیده شهری را عارضه طبیعی شهرهای جهان از جمله ایران می دانند . ( شکویی 1356 ، قلعه گلابی و کازروئی 1360 …. )
چنانکه ملاحظه می کنیم مجموعه مباحث این دیدگاه در ایران نیز نکته اضافه ای بر ادبیات جهانی ندارند .