بررسی نگرشی بر تاریخ گزیده اثر حمدا... مستوفی
در قرن هشتم و در عهد حکومت ایلخانان در سال 685 هجری ، ادیب و مورخ و جغرافی دانی برجسته به نام حمد الله مستوفی دیده به جهان گشود. وی از آغاز جوانی بنابر سیرت آبادی و اجداد خود به خدمت دیوانی اشتغال داشت. از آثار ارزنده‌ی وی “کتاب تاریخ” گزیده است که آن را در سال 730 هـ . در خلاصه‌ی تاریخ عالم بنام خواجه غیاث الدین محمد تالیف نمود . این کتاب در تاریخ عمومی و تاریخ اسلام و تاریخ ایران تا عهد مولف ( دوره‌ی ایلخانان ) است و در پایان آن دو باب در تاریخ علما و شعرای عرب و عجم و دیگری در تاریخ قزوین و ذکر تراجم رجال آن شهر بر کتاب افزوده شد که خاص از باب اطلاع بر احوال و رجال و علم و ادب دارد.[1]
از مراتب اهمیت این کتاب آن است که ادوارد برون [2]و نیکلسن [3] ترجمه‌ی خلاصه‌یی از آن را به انگلیسی ارائه داده اند و نیز ادوارد برون قسمت مربوط به احوال شعرای ایران را از این کتاب جداگانه در سالهای 1900-1901 به انگلیسی ترجمه و در مجله‌ی انجمن پادشاهی انگلیس منتشر کرد.
حمد الله مستوفی در آثار خویش در خصوص خود و خاندانش اطلاعات ارزنده ای ارائه داده است و در کتاب تاریخ گزیده شرح نسبتاً دقیقی در مورد اصل و خانواده‌ی خود بدست داده است و اصل خود را عرب معرفی می کند و شجره‌ی خود را به حربن یزید ریاحی می رساند.[4] وی از یک خاندان کهن مستوفیان قزوین بود که‌یکی از اجداد او به نام فخرالدوله ابومنصور کوفی در سال 223 هجری به حکومت قزوین منصوب شد و از آن پس ، خاندانش در این شهر باقی ماندند و همه به عنوان مستوفی قزوین ادامه‌ی حیات دادند. پدر وی نیز با همین سمت مستوفی دستگاه ایلخانان بود. وی از حواشی رشیدالدین فضل الله بود و با سمت استیفاء کارهای دیوانی می کرد و برادرانش متصدی مشاغل دولتی و صاحب ثروت و دستگاه بودند و چون استیفاء و مشاغل مهم دیوانی در آن زمان نیاز به داشتن تعلیمات کافی در ادب و تاریخ بود پس افراد خانواده وی و خود او از چنین تربیت با ارزشی بهره مند بودند.
از وی سه اثر برجای مانده که در جای خود به ویژگیهای آنها اشاره می شود ولی کتاب تاریخ گزیده‌ی وی یک اثر تاریخی و ادبی محسوب می گردد که در این مقاله سعی شده است تا به صورت اجمالی مورد بررسی قرار گیرد .
دکتر ذبیح الله صفا وضع اجتماعی این دوره را اینگونه بیان می کند: “ وضع اجتماعی قرن هشتم هجری با اختلافات سران مغول در عهد ایلخانان و علی الخصوص بعد از مرگ ابوسعید بهادر و کشاکش های پیاپی امرای مختلف بر سر فرمانروایی نواحی ایران ،همراه بود .”[5]
البته باید خاطر نشان نمود که“ در عهد ایلخانان ، اگر چه برخی از آنان کوشش داشتند که موجبات آرامش اوضاع را فراهم آورند لیکن چون سرداران و سپاهیان آنان همه از مغول بودند ، هر وقت و هر جا که لازم می دانستند شدت عمل سابق را تجدید می‌کردند.
بنابراین استقرار حکومت ایلخانان در ایران که به ظاهر دوره‌یی آرام تصور می شد هم ، خالی از محنت های دوران حمله و هجوم مغول نبود . [6] دوره‌ی حکومت ایلخانان[7] مغول از لحاظ ادبی و فرهنگی یکی از دوره های روشن حیات عقلی ایران است . هرچند در نتیجه‌ی حمله‌ی خونین مغول و انهدام آثار تمدن و فرهنگ، سطح علم و معرفت در ایران به صورت چشمگیری تنزل کرد ؛ اما ، براستی چراغ نبوغ ایرانی حتی در آن روزگار هولناک خاموش نگردید و پس از مدتی رکود و تنزل و بهت زدگی ، بار دیگر ادبا و علما در رشته های گوناگون شعر و ادب و ترجمه و تفسیر و … استعداد خود را به کار گرفتند و در زمینه های مختلف درخشیدند تا جایی که حتی خود را به دوره‌ی پیش از مغول رساندند ، از آن جمله در زمینه‌ی ادبی و تاریخی .
بررسی اثر از لحاظ سبک شناسی
سبک و سیاق کلام وی در کتابش مبین این مطلب است که وی از اطناب خودداری نموده و هرگز به دنبال چنین شیوه ای در نثر خود نبوده است . در قرن هشتم هجری نثر فارسی از حیث رواج و انتشار در وضعیت بسیار مطلوبی قرار گرفت و از علل عمده آن بود که ایرانیان ارتباطشان با انقراض بنی عباس و سقوط بغداد با زبان و فرهنگ و ادب عربی بسیار کاسته گردید “ و با به قدرت رسیدن ایلخانان ، ایران به عنوان مرکز حکومت در آمد و حاکمان و دبیران و مدیران امور در عراق و الجزیره و روم از ایران تعیین شدند و یا تحت فرمانروایی دولتمردان ایرانی درآمدند و ناگزیر زبان دیوانهای انشاء در این نواحی ، پارسی شد . و نامه های فارسی جایگزین رسائل عربی گردید . از طرف دیگر چون حاکمان اولیه‌ی مغول هیچیک قدرت اداره‌ی امور دیوانی و اداری مملکت های تابعه‌ی خود را نداشتند مجبور شدند وزیران و مستوفیان ایرانی را به کار بگمارند و در نتیجه نه تنها زبان فارسی و انشاء نامه ها بدان زبان از میان نرفت بلکه احتیاج بدان بیشتر از پیش احساس گردید.[8] و این مطلب را می توان در تاریخ گزیده حمد الله مستوفی مشاهده کرد ، هر چند که در اثر وی هم ابیات عربی ، هم لغات و القاب و اصطلاحات عربی مشاهده می گردد اما با کمی مقایسه با عصر خود و وضعی که از آغاز قرن ششم به بعد در ایران ایجاد شده بود که زبان عربی ، زبان نوشتاری و دیوانی محسوب می گردید این مطلب قابل فهم می‌گردد و دیگر اینکه حمد الله مستوفی در اصل یک فردی بود که از نظر نژاد و تبار عرب محسوب می گردید
موضوع ها و انواع نثر فارسی در دوره ایلخانان
“ در این دوره در انواع مختلفی از قبیل : ادب ، داستانهای قهرمانی ، رمان ها ، قصه ها و حکایت ها ، کتاب های رجال ادب و تصوف و سیاست و علم و حکمت ، تاریخ های عمومی ، تاریخ های محلی ، جغرافیا ، تصوف و عرفان مسائل دینی ، منطق ، حکمت ، ریاضیات ، نجوم ، موسیقی ، اخلاق ، فنون ادب و لغت کتابهای متعدد تالیف شد .” [9]
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه ............................................................................................................... 3
علل برتری کتاب تاریخ گزیده........................................................................... 7
مباحث و قسمت های تشکیل دهنده تاریخ گزیده ............................................. 9
مآخذ تاریخ گزیده ............................................................................................ 11
نام و موضوع تاریخ گزیده .............................................................................. 11
چگونگی نثر تاریخ گزیده.................................................................................. 12
بررسی اثر از لحاظ سبک شناسی ................................................................... 16
موضوع ها و انواع نثر فارسی دردوره ایلخانان.............................................. 17
بررسی مضامین و موضوعات اثر................................................................... 19
چند نکته در مورد اثر حمد الله مستوفی............................................................ 21
فهرست منابع و مآخذ....................................................................................... 24