بررسی زندگی عشایری
چارچوب نظری ارتقاء زندگی عشایر
نظریات عزیز کیاوند
مشکل ما شیوة تولید است نه کوچ یا اسکان، این شیوة تولید عشایری است که هماهنگی خود را با مقتضیات زمان از دست داده است و جماعتهای عشایری برای تغییر شیوة تولید خود تنها دو راه عقلایی را در پیش دارند :
الف) تولید بر پایه کشتزارهای دامی
عشایر، سنت و سابقه دیرینه ای در دامداری دارند، از طرفی تقریباً تمام روستاهای ما روستاهای کشاورزی هستند. اگر قرار باشد دهواره های جدیدی با جماعتهای عشایری کوچنده پدید آید با فعالیت اصلی آنها بر محور پرورش دام ، آن هم تا جایی که ممکن باشد دامپروری نوین امروزی صورت گیرد. این دهواره ها باید علوفه و خوراک دام تولید کنند. در چنین دهواره هایی نگرانی همیشگی و دیرینة مهندسین کشاورزی کشور دربارة جدایی کشاورزی از دامداری برطرف خواهد شد ونمونه ای از ادغام و هماهنگی کامل آن دو پدید خواهد آمد، و از تصور به تحقق خواهد پیوست. در این دهواره ها باید روشهای علمی اصلاح نژاد دامها به منظور افزایش محصول (بهره وری) اعمال گردد.
ب) تولید بر پایة صنعت
در جاهایی که امکان ایجاد دهواره های عشایری بر پایة دامپروری نوین ممکن نباشد، پاسخ مسئله توسعه و تحول جماعتهای عشایری در صنعت است. مراد از صنعت بر خلاف تصور و روال فکری معمول، صنایع دستی و کوچک و کارهایی مانند گلیم بافی و جاجیم بافی نیست، این نوع صنایع میتوانند در مواردی درآمدهای جنبی و حاشیه ای ایجاد کنند و در طرحهای فقرزدایی به طور موقت به کار گرفته شوند، اما هرگز نمیتوانند محور تحول اقتصاد پویای نوینی باشند. از این نوع فعالیت و مهارتهای سنتی میتوان و باید به جای خود استفاده کرد اما دل و امید نهایی بستن به آنها فرصت و زمان را از دست دادن و به فاصلة عقب ماندگی از جهان متحول و در حال پیشرفت افزودن است. دلیلی نیست که جوانان عشایری نتوانند در صنایع مدرن و مجتمعهای صنعتی بزرگ به کار گرفته شوند. دلایل و شواهد چنانکه پیش از این اشاره شد بر له این امر است. واحدهای صنعتی و حتی شکلی از پارکهای صنعتی جدید، در جایی که تحول دامداری سنتی به دامپروری نوین ممکن نباشد، میتواند این نسل معلق را در منطقه نگهداری وجلوی اضمحلال میراث فرهنگی آن را بگیرد و به طور غیرمستقیم از بار مسائل شهری بکاهد.
«استراتژی که که از آن سخن گفتیم خط و مسیر حرکت آینده را در چارچوب یک استراتژی جامع و همه جانبه، رشد و تحول و توسعه ملی را نشان میدهد. این استراتژی هم کلی، هم دراز مدت و هم اختیاری است. تحول باید با تدریج و با تدبیر همراه باشد.
فضاهای زندگی عشایر کوچنده بسیار متنوع و گوناگون است. این گوناگونی و تنوع باید همیشه به شمار آید. به این واقعیت مهم باید آگاه باشیم که گاه طرح یا برنامه ای که برای طایفه ای جواب مطلوب می دهد حتی برای طایفة همجوار ممکن است مناسب نباشد. برنامه ریزی در چنین مواردی و در برخورد سنجیده و عقلایی و دورنگرانه با اینگونه مسائل است که منطق وزیبایی خود را به نمایش می گذارد.
«اصولا سازمان و ساختار اجتماعی جماعتهای عشایری به سازمان صنعتی بیشتر شباهت دارد تا به سازمان و ساختار روستایی
استراتژی های توسعه پیشنهادی گروه مطالعاتی هامون
این گروه که مطالعات وسیعی پیرامون توسعة‌جامعة عشایر انجام داده است، استراتژیهای زیر را برای توسعه پیشنهاد می نماید:
1- توسعه و تحول نظام تولید عشایری جهت بهره بردرای بهینه از منابع و عوامل تولید، افزایش بهره وری و تأمین رفاه اقتصادی و شرایط معیشتی مناسب
2- گسترش فعالیتهای صنعتی در مناطق عشایری به منظور ایجاد فرصتهای جدید شغلی، افزایش درآمد، بهره گیری مطلوب از فرآورده های تولیدی، تقویت بنیادی تولید و تحول تکنولوژیک مناسب.
3- بهسازی و نوسازی مراکز جمعیتی و ایجاد و تجهیز کانونهای جدید برای تمرکز جمعیت و فعالیتها
4- عمران و توسعة یکپارچه و هماهنگ مناطق عشایری، به ویژه سرزمینهای ایلی عمده به منظور کاربرد بهینه و همه جانبه از منابع و اراضی ، ایجاد تعادلهای زیست محیطی، استقرار مطلوب جمعیت و تمرکز فعالیتها
نظریات ابراهیم حیاتی
الف) اسکان با مشاغل کشاورزی
بخش عمده ای از عشایر ایران در قشلاق یا ییلاق، دارای زمینهای کشاورزی قابل ملاحظه‌اند، بنابراین با حمایت از این قشر از طریق تأمین آب کشاورزی، واگذاری اراضی، آموزش و ترویج، اعطای وام و ... میتوان آنان را در همان محل خود اسکان داد.
ب) اسکان با شغلهای دامداری و دامپروری
میتوان یک زندگی دامداری توأم با دامپروری، زنبورداری و سایر مشاغل صنعتی را برای جذب جمعیت مازاد و تکمیل امور اقتصادی آنان توصیه کرد.
ج) اسکان با مشاغل دامپروری و صنعتی
گروهی از عشایر ایران نه دارای زمین کشاورزی و نه مراتع قابل استفاده هستند،برای این گروه پیشنهاد میشود که نقاطی با ایجاد شرایط قطبهای صنعتی در هر استان پیش بینی شود و نسبت به استقرار عشایر داوطلب با در اختیارگذاشتن امکانات موردنیاز اقدام گردد. استراتژی توسعه زندگی عشایر باید بر محور اقتصادی دام استوار باشد یا به عبارت دیگر آمیخته ای از زراعت و دامداری و سایر قابلیتهای اقتصادی و اشتغال زا باشد. بنابراین تنها راه ادامة حیات و توسعة زندگی آنها که خود نیز به آن گرایش دارند و توسعه ای سالم و بدون تخریب و مبتنی بر فرهنگ اقتصادی – اجتماعی آنهاست، اینگونه است که با یک برنامه ریزی دقیق، باقی زمینهای قابل کشت را به خود آنها واگذار نمایند و با توجه به قابلیتها و پتانسیل های منطقه ای، مجتمعهای کوچک و بزرگ کشت (کشتی که مکمل دامداری است) راه اندازی کنیم. اجرای این برنامه مستلزم مکان یابی و مطالعه آمایشی و قابلیت سنجی (بخصوص آب و خاک) و به دنبال آن آماده سازی مناطق مطالعه شده است که با توجه به عوامل جغرافیایی و طبیعی مناطق مختلف شامل حفر و تجهیز چاه ، حفر کانالهای انحرافی،بهسازی چشمه ها و قنوات می باشد (حیاتی ، 1370 : 182).
4- نظریات دکتر حسینی
«من معتقد هستم، الگوی توسعه برای عشایر کشور باید یک الگوی بومی باشد، هیچ یک از نظریات و مدلهای توسعه عیناً نمی تواند در مناطق عشایری کشور عملی گردد، گر چه استفاده از نظریات و الگوهای توسعه و اطلاع یافتن از آنها مفید است، اما مدل توسعة عشایر کشور باید یک مدل بومی باشد. نظریات رشد از درون و بیرون، نظریات روستو و غیره از این جمله هستند ولی اطلاع داشتن از آنها مفید است. نظریات توسعه که در کشور هندوستان و چین مطرح شده است به کشور ما نزدیکتر هستند، در مدل هند، توسعه را در سطح بخش دیده اند و تمام تدابیر برای توسعة بخش پیش بینی شده است. در چین،مدل توسعه منطقه ای است من معتقد هستم مدل توسعه بومی مشابه آنچه شیخ بهایی در مورد زاینده رود و چگونگی اثر آن در توسعه دیده است میتواند با توجه به پتانسیل های مناطق عشایری پیش بینی گردد، اما اگر دلایل عدم توسعه یافتگی و مشکلات فعلی را بدانیم، می توانیم به مدل مناسب توسعه دسترسی پیدا کنیم. در مدل توسعه، قالب و چارچوب و سطح واحد برنامه ریزی بسیار مهم است،با توجه به شناختی که از جامعة عشایر دارم، واحد برنامه ریزی در حد «تیره» میتواند واحد مناسبی باشد. توسعه کشاورزی مبحث را باری توسعه عشایر رسیدگی به وضعیت معیشتی آنان می دانم و در کنار آن دسترسی به خدمات مختلف را توصیه می نمایم، معیشت را پایه و اساس و خدمات را چهاردیوار می دانم .»
اهداف پیش بینش شده برای ارتقاء زندگی عشایر ایران
اهداف پیش بینی شده در اسناد برنامه های پنج سالة کشور
برنامه سندی است رسمی،که در آن هدفها، سیاستها و راهبردهای اجرائی کلیة بخشها مشخص میگردد و دارای نقش بسیار تعیین کننده ای در افق آینده بخشها خواهد بود. به عبارت دیگر، چگونگی نگرش دولت به یک بخش در قالب برنامه ریزیهای کشور نمود پیدا می کند.
اولین سند رسمی که پس از انقلاب اسلامی به طور دقیق اهداف و خط مشی های اساسی زندگی عشایر را برای یک دورة بیست ساله در خود دارد، کتاب «خط مشی بیست سالة آینده زندگی عشایر» می باشد. این سند مصوبات شورای عالی عشایر است که در جلسات مختلف شورای عالی مورد تصویب قرار گرفته است. شورای عالی عشایر ایران ترکیبی از نخست وزیر، تعدادی از وزراء و رؤسای سازمانهای مرتبط با زندگی عشایر بود. در این سند، عشایر کشور به دو دسته تقسیم شده اند:
خط مشی آینده زندگی عشایر از دیدگاه شورای عالی عشایر ایران عبارت است از:
«بنابراین خط مشی آینده زندگی عشایر از یک حرکت دو سویه ای برخوردار خواهد بود که از یک طرف بایستی امکانات لازم را جهت بهبود و اصلاح زندگی کوچکتری فراهم و از طرف دیگر زمینه های لازم برای اسکان تدریجی عشایر ایجاد نمود.
تعدادی از اهداف پیش بینی شده در این سند عبارتند از :
عشایر گروه دوم، یعنی کسانی که تمایل به اسکان دارند مورد توجه مبحث ما هستند، این سند برای این گروه جهت گیریهای زیر را ارائه میدهد:
«لازم است از طریق سازمان امور عشایر استانها،ضمن تماس با خود عشایر، آنهایی که تمایل به اسکان دارند شناسایی و مناطق مناسب اسکان آنها مورد مطالعه دقیق قرار گیرد و به اشکال زیر نسبت به ساکان تدریجی آنان اقدام گردد.
چگونگی و شکل اسکان در عشایر که تابعی است از تمایلات عشایر، وضعیت اقتصادی موجود آنان و نوع اشتغال آنان، در حالت اسکان به قرار زیر خواهد بود:
1- اسکان با اشتغالات کشاورزی به طور اعم (شامل زراعت، تولید علوفه، باغداری و غیره) توأم با دامداری و دامپروری
2- اسکان با اشتغالات دامداری و دامپروری (صنعتی)
3- اسکان با اشتغالات دامپروری و صنعتی
در سند خط مشی بیست سالة آینده زندگی عشایر، برنامه های پس از اسکان شامل موارد زیر است:
« با صورت پذیرفتن این اسکان، روستاهای جدید به وجود خواهند آمد که از لحاظ اقتصادی و فرهنگی دارای ویژگیهای خاصی هستند، لازم است تشکیلاتی متناسب به وجود آید که اسکان عشایر ار در چارچوب طرحهای تصویبی بر عهده داشته و این روستاهای جدید را تا تثبیت کامل، تحت نظارت و کنترل خاص خود داشته باشند. بنابراین در اجرای طرحهای اسکان تصویبی اقدامات زیر انجام خواهد شد :
1- فعالیتهای اقتصادی
اشتغالات غیرصنعتی برای آن دسته از عشایری که به فعالیتهای دامداری، دامپروری و کشاورزی خواهند پرداخت باید اقدامات زیر انجام گیرد:
2- اشتغالات صنعتی
در اشتغالات صنعتی، سنایعی که ایجاد خواهند شد باید متناسب با برنامه های اقتصادی درازمدت در سطح ملی و وضعیت اقتصادی و طبیعی و جغرافیایی منطقه باشند. بنابراین فعالیتهای صنعتی که میتوان برای عشایر متمایل به اسکان ایجاد نمود عبارتند از:
1- ایجاد کارگاههای تولیدی از نوع دستی که قابلیت عرضه به بازار داخل یا خارج را دارا باشند (صنایع دستی)
2- ایجاد مراکز صنعتی تولید و تهیة بسته بندی محصولات دامی، گیاهی (صنایع تبدیلی)
3- ایجاد صنایع کوچک جهت تهیه و تولید کالاهای مورد نیاز منطقه
4- علاوه بر ایجاد کارگاههای صنعتی جهت اشتغال عشایر متمایل به اسکان میتوان پرورش زنبور عسل، تهیه بذور مرتعی، پرورش ماهی در آبگیرهای طبیعی و مصنوعی و بهره برداری از معادن کوچک را پیش بینی نمود.
3- فعالیتهای اجتماعی، فرهنگی و رفاهی :
از آنجایی که محل عشایر ساکن شده به صورت روستا خواهد بود بنابراین کلیة فعالیتهای اجتماعی از جمله آموزش و پرورش، امور بهداشت و درمان، تأمین آب و برق و مسکن و راه و غیره در چارچوب فعالیتهای وزارتخانه ها و سازمانهای خاصی که برای روستاها خدمات رسانی می کنند،قرار خواهد گرفت (همان : ص 41-39)
چکیده : هدف از این پژوهش تبیین سازگاری با خشکسالی در چارچوب توسعه پایدار روستایی می باشد. به منظور ساخت ابزار پژوهش از هر دو نوع روش شناسی کمی و کیفی استفاده شد که پس از مرور ادبیات تحقیق، پیشین نگاشته ها، و نیز مشاهدات میدانی محقق، مصاحبه باز و نیمه ساختارمند با عموم عشایر و ...